Jankowski Czesław

Irena Fedorowicz

Poeta, tłumacz, publicysta, felietonista, krytyk literacki i teatralny. Pseudonimy i kryptonimy: Ar, Aramis, C., C. Marwicz, C. M. Marwicz, Cz., Cz. J., Czesław, Cześnik, Czł., J., J.K. Skiera, Jacz., Jan Ligenza, Jan Kanty Skierka, Jancz., Jastrzębczyk, Ligenza, Litwin, Ławczes, Marwicz, Oszmiańczuk, Przechodzeń, Przygodny, Skierka, Stenio, V. d. M., Van der Meer, …wski

Biografia i działalność. Urodził się 8 XII 1857 w rodzinnym majątku Polany (pow. oszmiański, gub. wileńska) jako jedyny syn Karola Jankowskiego h. Boleścic (1827–1887) i Wandy z Benisławskich h. Pobóg. Wychowaniem syna oraz jego wczesną edukacją zajmowała się matka, wnuczka poetki Konstancji Benisławskiej (1747–1806) – prababce poświęci szkic Konstancja z Ryków Benisławska. Sylwetka poetki z XVIII w. („Słowo” 1891 nr, 29). Ukończył niemieckie gimnazjum klasyczne w Mitawie na Łotwie. Zadebiutował jako poeta wierszem Piosnki i ludzie w 1876 r. na łamach „Biesiady Literackiej”. W l. 1877–1879 studiował na Uniwersytecie Warszawskim na wydziale filologiczno-historycznym. Jego opiekunem w tym okresie był rodak z powiatu oszmiańskiego, Antoni Edward Odyniec, który wprowadził go do salonu Deotymy (J. Łuszczewskiej). Jankowski bywał też gościem podczas „litewskich” zebrań towarzyskich u państwa Szetkiewiczów (tutaj poznał H. Sienkiewicza). W latach późniejszych uczestniczył w spotkaniach u dra Karola Benniego oraz Włodzimierza Spasowicza. Uczył się malarstwa u Stanisława Witkiewicza. W l. 1879–1882 odbył studia filozoficzne na Uniwersytecie Jagiellońskim (w tym okresie przyjaźnił się z A. Asnykiem, J. Malczewskim, J. Mienem, Z. Przesmyckim, był zapraszany do salonu muzycznego księżnej M. Czartoryskiej). W l. 1883–1886 pracował w „Kurierze Warszawskim”, specjalizując się w formie felietonowej. W 1886 r. ożenił się z Marią Jasieńską (zm. 1919), która była wnuczką poety Kazimierza Bujnickiego (1788–1878). Miał córki Irenę (ur. 1888, zam. Szarota) i Ewę (1889–1902). W 1889 r. był kierownikiem literackim warszawskiego „Kuriera Codziennego”, a w l. 1890–1893 sekretarzem redakcji. Pod pseudonimem Stenio zamieszczał tu satyryczne scenki rodzajowe o emancypacji kobiet, czym naraził się Marii Konopnickiej, która odpowiedziała mu kilkoma krytycznymi artykułami w redagowanym przez siebie tygodniku „Świt”. Polemika ze znaną poetką przysporzyła poecie popularności. Na łamach „Tygodnika Ilustrowanego” i „Kuriera Warszawskiego” w l. 1890–1893 zamieszczał też sprawozdania z wystaw oraz krytyczne szkice o twórczości impresjonistów polskich (J. Podkowińskiego, J. Pankiewicza, L. Wyczółkowskiego). Po opuszczeniu Warszawy osiadł w Polanach (1896–1900).

W l. 1902–1904 sekretarzował redakcji petersburskiego „Kraju”, a w l. 1905–1907 redagował „Kurier Litewski” w Wilnie W 1906 r. został wybrany na posła do I Dumy. W 1906 r. doszło do konfliktu „Kuriera Litewskiego” z endeckim „Dziennikiem Wileńskim” z powodu zamieszczenia przez Jankowskiego krytycznego komentarza na temat listu otwartego Henryka Sienkiewicza do cesarza Wilhelma II (List H. Sienkiewicza do cesarza, „Kurier Litewski” 1906, nr 264), co naraziło Jankowskiego na ataki w prasie wileńskiej i warszawskiej. Po odejściu z „Kuriera Litewskiego” próbował wydawać własny tygodnik „Głos Polski” (pismo niezależne, chrześcijańskie i postępowe), który miał być organem formującego się właśnie konserwatywnego Stronnictwa Krajowego Litwy i Białejrusi (mającego przeciwdziałać endecji). Ukazało się zaledwie pięć numerów gazety. W 1906 r. został też członkiem Rady Teatralnej generała-gubernatora Piotra Światopołk-Mirskiego w Wilnie, pełnił tu funkcję referenta ds. repertuaru polskiego i rosyjskiego, czyli swego rodzaju cenzora. Dzięki jego protekcji przewodniczący Rady wyraził zgodę na wystawienie w Teatrze Polskim w Wilnie w 1907 r. Wesela Stanisława Wyspiańskiego. Był jednym z założycieli Wileńskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.

Pod koniec 1907 r. wrócił do Warszawy i został członkiem redakcji „Słowa”. W 1909 r. należał do Komitetu Konkursu Dramatycznego Teatrów Rządowych Warszawskich, a 1913 r. był przewodniczącym Sekcji Teatralnej Towarzystwa Literatów i Dziennikarzy Polskich w Warszawie. W 1913 r. współpracował z „Przeglądem Wileńskim” Ludwika Abramowicza oraz „Prawdą” Wincentego Rzymowskiego. Od października 1914 do lutego 1915 r. własnym kosztem wydawał bezpartyjny tygodnik „Przegląd Warszawski” (ukazało się 5 numerów), gdzie zamieszczał m in. krótkie recenzje artystyczne w rubrykach: Wrażenia teatralne, Wrażenia malarskie, Wrażenia muzyczne, a także recenzje poezji (K. Iłłakowiczówny, Z. Dębickiego, E. Słońskiego). Po likwidacji gazety stałą współpracę utrzymywał jedynie z „Tygodnikiem Ilustrowanym”, zamieszczając w nim recenzje teatralne.

Od lipca 1915 do lutego 1916 r. przebywał w okupowanym przez Niemców Wilnie, robił notatki dla „Tygodnika Ilustrowanego”, na których podstawie powstała książka Z dnia na dzień. Warszawa 1914–Wilno 1915 (Wilno 1923). Współpracował z Polskim Komitetem Edukacyjnym, który koordynował rozwój oświaty polskiej na Litwie w warunkach okupacji. Na zamówienie PKE napisał broszurę Czy wiesz, kim jesteś (Wilno 1916).

W listopadzie 1917 r. wspólnie z Ludwikiem Solskim tworzył nową trupę Teatru Polskiego w Warszawie. Jako kierownik artystyczno-literacki w sezonie 1917/1918 zaproponował jako premierę Sułkowskiego Stefana Żeromskiego (8 XI 1917). Wróciwszy do Wilna, wrześniu 1918 r. nawiązał współpracę z gadzinówką „Godzina Polska” (wyd. A. Napieralski i C. Zawiłowski), finansowaną przez Zarząd Prasowy przy niemieckim rządzie okupacyjnym. Prowadził tu przez niespełna dwa miesiące dział kulturalny (sprawozdania artystyczne). Od 1919 r. był na stałe związany z Wilnem. Objął posadę w administracji państwowej, jako kierownik Wydziału Prasowego Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich w Wilnie. Redagował też „Tygodnik Wileński”, był też w Wilnie współpracownikiem „Słowa”. Niedługo przed śmiercią ożenił się z Jadwigą Andrzejewską. Zmarł 6 X 1929 w Wilnie. Został pochowany na Rossie.

Twórczość krytycznoliteracka. Od 1883 r. był związany z prasą warszawską nie tylko jako poeta i tłumacz, ale też jako publicysta i krytyk literacki. Współpracował przede wszystkim z „Biblioteką Warszawską” oraz „Kurierem Warszawskim”, później „Kurierem Codziennym” (popularyzował tu m.in. twórczość poetów niemieckich i francuskich). W l. 90. na łamach „Tygodnika Ilustrowanego” prowadził dział felietonu Wieczory teatralne, wzorowany na paryskim „Le Figaro”. Felietony z l. 80 i 90. zostały wydane w zbiorach: Z notatek turysty, Warszawa 1892; Po Europie. Kartki z podróży, Warszawa 1893). W tym czasie wypowiadał się krytycznie na temat malarstwa impresjonistycznego, negatywnie oceniał próby porównywania twórczości Józefa Chełmońskiego z pisarstwem Adama Mickiewicza czy Henryka Sienkiewicza. Sam jednak dostrzegał powinowactwo artystyczne pomiędzy utworami Narcyzy Żmichowskiej i Marii Konopnickiej a malarstwem Anny Bilińskiej-Bohdanowiczowej (Na malarskiej niwie, „Tygodnik Ilustrowany” 1893, nr 173).

W „Kraju” zamieszczał recenzje, przeglądy nowości wydawniczych, sprawozdania z przedstawień teatralnych, wystaw, koncertów. Pisał o wydarzeniach kulturalno-artystycznych w Wilnie i okolicach (Felietony wileńskie, 1897), popularyzował twórczość Juliusza Słowackiego, Elizy Orzeszkowej i in. W tym okresie był pod wyraźnym wpływem Spasowicza, co miało swoje przełożenie na jego stosunek do twórczości Wyspiańskiego, niechęć wobec „krakowskiej przybyszewszczyzny” oraz zapatrywań na problematykę żydowską. Na łamach tygodnika opublikował w 1891 r. krytyczną wypowiedź na temat poezji czeskiej, przede wszystkim bardzo popularnego wtedy Jaroslava Vrchlickiego, chociaż sam tłumaczył poetów czeskich, a od co najmniej 1881 r. utrzymywał ścisłe kontakty z niektórymi z nich (E. Jelinek, F. Kvapil); „Poezja czeska dzisiejsza stoi mniej więcej na poziomie twórczości poetyckiej naszych drugorzędnych pisarzów z mickiewiczowskiej epoki […]. Vrchlicky imponuje nam naprawdę tylko bajeczną swoją płodnością” (Gazetka artystyczna, „Kraj” 1891, nr 45). W obronie poetów czeskich wystąpił bohemista Bronisław Grabowski (W obronie cudzej, „Kraj” 1891, nr 49). W 1897 r. Jankowski wziął udział w dyskusji na temat roli powieści współczesnej, zainicjonowanej przez warszawski „Kurier Niedzielny”. Wystąpił jako przeciwnik utylitaryzmu w sztuce, a w literaturze w szczególności. Uznał, że powieść – to „swego rodzaju dzieło pisarskiego kunsztu, ujęte w karby prawideł, obowiązujących dla każdego w ogóle utworu z zakresu sztuk pięknych” (Istota i zadanie powieści. Powieść na tle piękna i estetyki, „Kurier Niedzielny” 1897, nr 3). Jego zdaniem, powieść przewyższa muzykę i plastykę, gdyż może działać na czytelnika jak obraz – tematem, a jak muzyka – nastrojem i stylem. Głównym zadaniem powieści jest dawanie zadowolenia estetycznego, dlatego też ostro skrytykował twórczość Émile’a Zoli i innych naturalistów, która budzi „niesmak, odrazę, wstręt” (tamże, nr 4). Jankowski twierdził, że powieść popularyzują wiedzę. Jego zdaniem dotyczy to również publicystyki oraz krytyki literackiej, której brak stanowi dotkliwa lukę – jej zadanie określał jako „pośredniczenie między autorem lub artystą a ogółem społeczeństwa”; spośród powieściopisarzy polskich najwyżej cenił Sienkiewicza (jako artystę, nie myśliciela), odnajdując w nim „jeden z największych współczesnych talentów pisarskich” (Henryk Sienkiewicz. Zarys krytyczny („Kraj” 1899, nr 29). Za najlepszą powieść uznał Ogniem i mieczem (nazwał ją „epopeją”), a jej twórcę określił jako pisarza „genialnego”, na miarę Johanna Wolfganga Goethego (tamże).

W „Słowie” zamieścił m.in. recenzję powieści Józefa Weyssenhoffa Unia („Słowo” 1909), a także sylwetki zasłużonych wilnian (H. Korwina-Milewskiego, J. Montwiłła, F. Ruszczyca in.). W „Tygodniku Ilustrowanym” popularyzował też w formie szkiców o charakterze reportażowym wydarzenia artystyczne w Wilnie (rubryka Wieczory teatralne i muzyczne), a także zamieszczał wspomnienia osobiste i recenzje tłumaczeń poezji Heinricha Heinego. Jego recenzje miały tradycyjną kompozycję. Najpierw przedstawiał biografię autora, omawiał w skrócie problematykę utworu oraz eksponował jego walory poznawcze i estetyczne.

Swoje stanowisko wobec ówczesnej poezji przedstawił m.in. w przedmowie do wydanej przez siebie antologii Młoda Polska w pieśni. Wybór celniejszych poezji ostatniej doby (Warszawa 1898), gdzie znalazły się utwory z l. 1860–1897. Za utwory „młodopolskie” uznał wiersze powstałe w epoce pomickiewiczowskiej (a więc również utwory A.E. Odyńca, J.B. Zaleskiego i K. Ujejskiego). W przedmowie nie określił jasno kryteriów wyboru poszczególnych autorów i ich utworów, nie odwołał się też do poetyki młodopolskiej, za cechy poezji „najnowszej” uznał „nastrojowość”, muzyczność oraz skłonność po pesymizmu. W ocenie roli poezji był niekonsekwentny: we wstępie do antologii – wzorem Stanisława Przybyszewskiego – opowiedział się za autonomią poezji, która „jest sztuką”, a więc „niczyją sługą być nie powinna”. Natomiast w wypowiedzi na temat liryki Józefa Bohdana Zaleskiego (Bohdan Zaleski 1802–1902, „Kraj” 1902, nr 5) uznał, że nie walory estetyczne świadczą o wartości utworu poetyckiego, lecz dar poety trafiania do serc czytelnika.

W swoich recenzjach, artykułach o tematyce literackiej, teatralnej i artystycznej nie kierował się programem żadnej szkoły krytycznej, uprawiał krytykę o charakterze subiektywno-impresyjnym (M. Stokowa). W jego wypowiedziach brak jest wniosków syntetycznych oraz prób charakterystyki prądów literackich epoki modernizmu. Wypowiedzi te cechuje jednak dbałość o formę artystyczną, atrakcyjność treści oraz dobry styl.