Janocki Jan Daniel

Monika Stankiewicz-Kopeć

Bibliograf, bibliotekarz.

Biografia i działalność. Jan Daniel Janocki (Johann Daniel Jänisch/ Jähnisch/ Jönisch) urodził się w końcu grudnia 1720 r. w wielkopolskim Międzychodzie lub – jak podaje Karol Estreicher – „w mieście finlandzkim” Wiborg. Pochodził ze zniemczonej rodziny, prawdopodobnie, serbołużyckiej. Jego ojciec, Jan Jerzy Jänisch, zajmował się krawiectwem, a następnie kupiectwem. W domu rodzinnym mówiono w języku niemieckim. Mimo to Janocki nazywał siebie Polakiem (Z. Birkenmajerowa), jednak do końca życia nie nauczył się dobrze języka polskiego, najczęściej używał języka niemieckiego lub łaciny. Pierwsze nauki pobierał prawdopodobnie w szkole parafialnej w Międzychodzie. Następnie uczył się w Dreźnie w szkole św. Krzyża (za czasów rektorstwa J.Ch. Schöttgena), gdzie także udzielał się w chórze (jego śpiew miał zwrócić uwagę J.A. Załuskiego). W l. 1738–1744 dzięki przyznanemu stypendium Janocki mógł kontynuować naukę w instytucie pedagogicznym w Pforcie nad Saalą pod Naumburgiem. W trakcie studiów obejmujących głównie naukę języków oraz literaturę starożytnej Grecji i Rzymu zaprzyjaźnił się z niemieckimi poetami Friedrichem Klopstockiem i Johannem Eliasem Schlegelem, z którymi utrzymywał kontakty również po ukończeniu nauki. Cenił poezję Klopstocka, pisząc w liście o cichym i spokojnym majestacie jego wierszy (za: Z. Birkenmajerowa). W Pforcie Janocki zaznajomił się także z dawnym piśmiennictwem polskim. Podejmowane w tym czasie wyjazdy wykorzystywał dla poznawania bibliotek wielkopolskich, podjął studia nad tamtejszymi księgozbiorami klasztornymi oraz nawiązał kontakty z innymi znawcami w tej dziedzinie. Po ukończeniu nauki Janocki wydał pracę Litterarum in Polonia instauratores (1744). Dzięki poznanemu w Dreźnie Bogumiłowi Henochowi Jonischowi opublikował też Kritische Briefe an vertraute Freunde geschrieben und den Liebhabern der gelehrten Geschichte zu gefallen (1745). W 1745 r. Jonisch polecił Janockiego Andrzejowi Stanisławowi Załuskiemu, a następnie, wiosną tego samego roku, zarekomendował go na stanowisko bibliotekarza i sekretarza Józefa Andrzeja Załuskiego. Po przybyciu do Warszawy, od połowy czerwca 1745 do 1750 r. Janocki był sekretarzem Józefa Andrzeja Załuskiego. W tym czasie wyjeżdżał do Drezna, a także przygotowywał do druku swoje kolejne prace: Litterarum in Polonia propagatores (1746); Nachricht von denen in der Hochgräflichen. Zaluskischen Bibliothek sich befindenden raren polnischen Büchern (Bd. 1, 1747; Bd. 2, Vratislaviae [Wrocław] 1749; Bd. 3, 1753). Wydał też opracowanie Polonia litterata nostri temporis (1750).

Przyczyną opóźnienia w nadaniu Janockiemu stanowiska kierownika Biblioteki Załuskich było jego wyznanie luterańskie i stan świecki (chciano bowiem widzieć tam księdza, jako człowieka nieskrępowanego obowiązkami rodzinnymi). 30 XI 1750 Janocki oficjalnie przeszedł na katolicyzm, przyjmując imiona Andrzej Józef (podpisywał się Jan Andrzej) i zmieniając nazwisko na Janocki (Janozki). Przyjął też niższe święcenia kapłańskie i otrzymał kanonię kolegiaty w Skalbmierzu. W 1760 r. został kanonikiem kolegiaty kijowskiej (decyzja ta spotkała się z potępieniem środowisk luterańskich). W 1773 r. otrzymał od króla probostwo w wielkopolskim Babimoście. W lipcu 1751 A.S. Załuski mianował Janockiego prefektem Biblioteki Załuskich, „oddając bezwarunkowo na usługi jego wszelkie swe umysłowe zasoby” (K. Estreicher). Janocki pracował tam ponad 30 lat, aż do śmierci. Mieszkając w gmachu Biblioteki, porządkował księgozbiór, spisywał katalogi biblioteczne i aukcyjne, utrzymywał też kontakty z uczonymi z zagranicy, m.in. w l. 1746–1747 był korespondentem niemieckiego czasopisma naukowego „Neue Zeitungen von Gelehrten Sachen”, na którego łamach „Neue Zeitungen” pojawiały się doniesienia o Bibliotece Załuskich, o publikacjach J.A. Załuskiego, Janockiego oraz innych współpracowników Biblioteki. W związku z tym Janocki bywa postrzegany jako „pośrednik między literaturą niemiecką a polską” (Z. Ciechanowska). Przygotował szereg systematycznych studiów na temat zbiorów Załuskich, m.in. Specimen catalogi codicum manuscriptorum Bibliothecae Zaluscianae (1752). Lata 1763–1766 poświęcił na przygotowywanie do druku pracy J.A. Załuskiego Bibliographia Zalusciana (1763–1766) oraz wydał własne dzieło Excerptum Polonicae Litteraturae huius atque superiorisaetatis (Vratislaviae 1764–1766). W okresie zesłania Załuskiego do Kaługi Janocki nadal opiekował się biblioteką, utrzymując kontakt listowny z mecenasem. Nie zaniedbywał też własnej działalności (Musarum Sarmaticarum specimina nova, Vratislaviae 1771; Parens Patriae Stanislaus Augustus…, Varsaviae 1772; Sarmatiae Litteraturae nostri temporis fragmenta, Varsaviae 1773). Po śmierci Załuskiego (1774) zarząd nad Biblioteką, przemianowaną na publiczną, przejęła Komisja Edukacji Narodowej, a Janocki otrzymał nad nią nadzór. W tym czasie zachorował na oczy, co doprowadziło w ostatnich latach do utraty wzroku, mimo to pracował nad swoim głównym dziełem Janociana sive clar or um atque illustrium Poloniae auctorum maecenatumque memoriae miscellae (vol. 1–2, 1776–1779; vol. 3, 1819), korzystając z pomocy „Warmijczyka”, Michała Antoniego Sztrela. Wspierał także prace innych uczonych, ułatwiając im poszukiwania bibliograficzne. Ociemniały, cierpiący na reumatyzm oraz „okropną hipokondryję, której najlepsi lekarze i przyjaciele ugodzić nie mogli” (F.M. Sobieszczański), zmarł 29 X 1786 w gmachu Biblioteki Publicznej w Warszawie.

O literaturze w bibliografiach. W pracy Litterarum in Polonia instauratores Janocki pomieścił krótkie informacje o literaturze polskiej od czasów najdawniejszych do epoki Jana Długosza. Publikacja Kritische Briefe…, obejmująca 115 listów Janockiego napisanych pod wpływem wrażeń z młodzieńczych podróży po Polsce, zawierała m.in. zwięzłe omówienia różnych prac, np. z zakresu filozofii i logiki. Charakteryzując Kritische Briefe, Feliks Bentkowski zwracał uwagę na nieadekwatność tytułu do treści: „Są to uwagi o rozmaitych dziełach i autorach tak polskich jak innych, ciekawe są osobliwie gdzieniegdzie napomknienia o pracach uczonych niektórych współczesnych Polaków, lecz takiej krótkości i tak rzadko, iż do dalszych tylko poszukiwań mogą być wskazówką. Prawdziwe są to listy, ale nie krytyczne”.

W pracy Nachricht von denen in der Hochgräflichen–Zaluskischen Bibliothek, jak zwracał uwagę Bentkowski, Janocki „bez żadnego planu umieszcza w tym tomie opis dzieł rzadkich, czyli raczej dawnych polskich”. Późniejszy historyk literatury polskiej nie odmawia jednocześnie wartości temu opracowaniu, podkreślając, że „pierwsze było to dzieło zawierające gruntowne wiadomości bibliografii i literatury polskiej”. Publikując informacje na temat literatury polskiej, Janocki chciał pokazać cudzoziemcom, że Polacy od dawna posiadają bogate i wartościowe piśmiennictwo. Słownik biobibliograficzny Polonia litterata nostri temporis zawierał ułożone w porządku alfabetycznym nazwiska polskich twórców, krótkie informacje o nich oraz pochwalne opinie o ich dziełach. W 1. księdze Janocki wyszczególnił 144 autorów sobie współczesnych (m.in. J. Bielskiego, S. Konarskiego, B. Chmielowskiego, S. Poniatowskiego, S. Leszczyńskiego, K.M. Juniewicza), a w 2. księdze wymienił nazwiska 54 twórców zmarłych za panowania króla Augusta III (m.in. J.L. Sobieskiego, D. Rudzkiego, K. Niesieckiego). Katalog najcenniejszych dzieł polskich autorów Lexicon derer itztlebenden Gelehrten in Polen zawierał biografie pisarzy (m.in. F. Bohomolca, E. Drużbackiej, J.A. Jabłonowskiego, S. Konarskiego, J.E. Minasowicza, J.P. Radlińskiego, F. Wykowskiego) oraz podstawowe wiadomości o ich utworach. Bentkowski w swojej historii literatury uznał wiadomości zgromadzone przez poprzednika za „użyteczne”, jednocześnie zwracając uwagę, że autor „unosił się bowiem za nadto chęciom pobłażania i chwalenia, naprzód z obawy aby nikomu nie ubliżył, a potem w myśl, aby innych do prac uczonych zachęcił”. Opracowanie Polnischer Büchersaal… zawierało m.in. krótkie rozprawy o Janie III Sobieskim jako mecenasie uczonych i miłośniku nauk, o pismach Piotra Roizjusza, o twórczości duchownych (m.in. bpa P. Piaseckiego, kard. J.K. Denhoffa), o komediach księżnej Franciszki Urszuli z Wiśniowieckich Radziwiłłowej oraz o „spisie dzieł polskich” księcia Józefa Aleksandra Jabłonowskiego.

W pierwszej części Excerptum Polonicae Litteraturae umieszczono informacje m.in. o bieżących wydarzeniach kulturalnych, o opublikowaniu przez Stanisława Konarskiego 1. tomu O skutecznym rad sposobie i jego odbiorze. Znalazły się tam także okolicznościowe mowy i wiersze (m.in. A. Naruszewicz), jak również list Katarzyny II polecający Stanisława Augusta Poniatowskiego na króla Polski. Janocki włączył tam również wiadomości o dawnych i współczesnych autorach oraz o ich dziełach (np. o W. Goślickim, S. Starowolskim, T. Treterze, A. Wiśniewskim). Część druga pracy została w całości poświęcona wyborowi Stanisława Augusta Poniatowskiego na króla Polski. Z kolei prace Musarum Sarmaticarum specimina nova oraz Sarmatiae Litteraturae nostri temporis fragmenta zawierałay zbiór okolicznościowych wierszy łacińskich pisarzy polskich oraz informacje o J.A. Załuskim.

W swojej ostatniej pracy Janociana sive clar… Janocki zaprezentował w porządku alfabetycznym dawnych polskich autorów, opisując ich życie oraz wyliczając utwory drukowane i rękopiśmienne (w sumie 277 biogramów). Dzieło to, najbardziej cenione spośród jego spuścizny, nawet po latach było uznawane za opracowanie „niemałej wartości dla uczących się literatury polskiej” (M. Wiszniewski).

Zasługą Janockiego jest opracowanie i wydanie systematycznych studiów o charakterze bibliograficznym, wyróżniających się na tle prac jego poprzedników, dlatego też jest nazywany „pierwszym w Polsce bibliografem” (K. Estreicher). Współcześnie dominuje przekonanie, że w dziejach polskiej bibliografii prace Janockiego miały ważne znaczenie przygotowawcze. Stanowiły również inspirację do podejmowania prac bibliograficznych dla kolejnych badaczy (np. F. Bentkowskiego). Ważna jest także aktywność Janockiego mająca na celu promowanie literacko-kulturalnego i naukowego wizerunku Polaków.