Jaworski Roman

Radosław Okulicz-Kozaryn

Pisarz, publicysta, dziennikarz. Pseud.: Erjot; Sas; Ja.

Biografia i działalność. Roman Sas Jaworski urodził się 22 VI 1883 w Klicku na Podolu w rodzinie Marii z Łada-Bieńkowskich i Franciszka Jaworskiego. Wraz z młodszym bratem Adamem (ur. ok. 1886 r.) wychowywał się w majątku Romanówka, należącym do blisko spokrewnionych z matką Nawrockich; jej kuzynem był poeta młodopolski Józef Nawrocki. Po jej przedwczesnej śmierci obu chłopców wychowywał głównie ojciec, zatrudniony jako inżynier powiatowy w Brodach na Wołyniu. Tam Roman Jaworski w 1901 r. skończył „z wyszczególnieniem” niemieckojęzyczne gimnazjum. Studia rozpoczął na Uniwersytecie Lwowskim, porzucając prawo dla filologii, głównie germańskiej. Kontynuował je na Uniwersytecie Jagiellońskim, przerywał i wznawiał. Już w Krakowie zaczął angażować się życie literackie, był współzałożycielem czasopisma studenckiego „Przyszłość”, w którym w 1903 r. ogłosił dwa poematy i artykuł o tematyce społecznej. Manifest Secessio in montem sacrum, proklamowany przez Jaworskiego w imieniu współpracowników z „Przyszłości”, objętych w nim mianem Najmłodszej Polski, nie ukazał się drukiem. Śladem Tymona Niesiołowskiego zasilił cyganeryjną grupę, skupioną wokół naśladowcy Stanisława Przybyszewskiego, Adama Znamirowskiego, oddającą się kultowi skrajnej desperacji. W 1904 r. w redagowanym przez Marię Turzymę „Nowym Słowie” opublikował recenzję jego poematu Śmierć. W połowie tego roku dzięki protekcji wuja Adama Łady-Bieńkowskiego został guwernerem Aleksandra i Stefana Lubomirskich. W 1905 r. towarzyszył Aleksandrowi w podroży po Europie, Azji Mniejszej i Afryce Północnej. W marcu w Hiszpanii ukończył poemat Miał iść, który już w sierpniu został ogłoszony w „Krytyce” Wilhelma Feldmana. W tym czasie Jaworski intensywnie zgłębiał zasady dandyzmu i wprowadzał je w praktykę zarówno w życiu, jak i sztuce. Przypuszczalnie już w 1906 r. zawiązała się przyjacielska więź między nim a Witoldem Wojtkiewiczem, która szybko przekształciła się we wspólnotę artystyczną. Rok później wspólnota ta poszerzyła się jeszcze o Stanisława Ignacego Witkiewicza, a w połowie kolejnego roku kres jej położył gwałtowny rozwój choroby i śmierć Wojtkiewicza; znajomość pozostałych dwóch, choć już zdecydowanie nie tak symetryczna i niewolna od rywalizacji, trwała przez długie lata. W 1906 r., prawdopodobnie dzięki pośrednictwu Antoniego Potockiego, Jaworski wszedł też w bliższe, owocne twórczo relacje z poetami Stanisławem Miłaszewskim i Wiktorem Popławskim oraz malarzem Felicjanem Szczęsnym Kowarskim. W 1908 r., ucząc francuskiego jako „suplent niezegzaminowany” w III Gimnazjum w Krakowie, poznał też matematyka i artystę Leona Chwistka. W lutym 1909 r. poślubił Stefanię Klemensiewicz, koleżankę ze studiów i wieczorków tańcujących, z którą sympatyzował od 1907 r. W 1910 r., służbowo przeniesiony do Lwowa, otrzymał pracę zastępcy nauczyciela w Gimnazjum im. Franciszka Józefa; żona zaś w Gimnazjum Strzałkowskiej; uczył tam języka polskiego, niemieckiego i łaciny. Wówczas też na Uniwersytecie Lwowskim przygotował dysertację Ludwigs polemik gegen Schiller, złożył egzamin nauczycielski, ale obrony doktoratu zaniechał. W 1910 r. ogłosił debiutancki zbiór prozatorski Historie maniaków; jednocześnie był to debiut Witkacego jako projektanta okładki. Opowiadanie Trzecia godzina, publikowane dwa lata wcześniej w „Naszym Kraju” z ilustracjami Wojtkiewicza, zawierało program literacki Konstrukcji dziwactw genialnych, który legł u podstaw zawiązanego przez obojga Jaworskich na początku 1911 r. Klubu Konstrukcjonalistów. Współtworzyli go Roman Zrębowicz, Mieczysław Rettinger, Piotr Dunin-Borkowski, a na spotkaniach klubu w kawiarni Szkockiej pojawiali się jeszcze Ostap Ortwin, Karol Irzykowski i inni autorzy. Posiedzenia odbywały się do początku I wojny światowej, choć z coraz mniejszą regularnością i różnymi kryzysami. Jaworski ulegał swojej namiętności do kart i pozwalał sobie na coraz częstsze i kosztowniejsze wypady do Wiednia, Berlina i Londynu, co chwiało jego małżeństwem i ostatecznie doprowadziło do separacji, orzeczonej w kwietniu 1914 r. Jesienią 1912 r. Jaworski poszedł na urlop dla poratowania zdrowia, a po jego odbyciu zdecydował się na podjęcie pracy dziennikarskiej i działalności odczytowej. W 1913 r. zgłosił z Zrębowiczem akces do zespołu nowocześnie pomyślanego dwutygodnika „Scena i Ekran”, który jednak okazał się efemerydą. Nie rezygnując całkowicie z pisania dla innych tytułów (jak m.in. „Kurier Lwowski”), na przełomie maja i czerwca 1913 r. zaczął kierować redakcją „Dziennika Polskiego”. Pod tytułem Amator socjalista publikował w nim swoje tłumaczenie An Unsocial Socialist G.B. Shawa, przedrukowane w krakowskim „Czasie”, a w postaci książkowej wydane jako Socjalista na ustroniu (1916). Dnia 3 września 1914 r. wraz z pracownikami wielu innych instytucji publicznych został ewakuowany do Wiednia. Tam zostawszy prawą ręką wydawcy „Wiedeńskiego Kuriera Polskiego”, Antoniego Chmurskiego, od 29 września prowadził tę gazetę, publikując w niej m.in. odcinki Alcybiadesa – Powieści z pogranicza dwóch rzeczywistości oraz recenzje teatralne. Sprawował też funkcję sekretarza Koła Dziennikarzy Polskich w Wiedniu. Na początku lutego 1915 r., zagrożony powołaniem do wojska, z dnia na dzień zaprzestał pracy w redakcji i, zabierając nową towarzyszkę życia, Węgierkę Földesi, uciekł do Szwajcarii. Najpóźniej w czerwcu 1915 r. zatrzymał się w Vevey, gdzie przez pewien czas był zatrudniony w biurze Komisji Wykonawczej Komitetu Generalnego, następnie szukał schronienia w Zurychu, by w końcu wrócić do Wiednia, w którym Földosi, od dawna chora psychicznie, zmarła pomimo hospitalizacji. W 1916 r. pisał artykuły publicystyczne dla „Kuriera Lwowskiego”, a jednocześnie, jak wcześniej jego wuj i protektor, Adam Łada-Bieńkowski, od połowy kwietnia 1916 r. przygotowywał „Korrespondez Polonica” – adresowany do władz austriackich i redakcji biuletyn informacyjny dotyczący Polski. Bezustannie zabiegał o zwolnienie od obowiązku służby wojskowej, a wobec niepowodzenia starań znów szukał schronienia w Szwajcarii. Jednak już w styczniu 1917 r. odbył podróż reporterską po opuszczonym przez Rosjan Królestwie. W 1918 r. wrócił do Lwowa, gdzie od kwietnia wydawał własnym staraniem dziennik „Nowe Słowo”, które wychodziło tylko parę miesięcy (wspomagali go Karol Irzykowski i Kazimierz Sichulski). Po zakończeniu walk między Ukraińcami a Polakami o Lwów pojawiły się pogłoski, że Jaworski pomógł dowództwu austriackiemu, które zdało władzę Ukraińcom, w opuszczeniu miasta; ściągnęło to na pisarza oskarżenia o agenturalność, które pomimo próby wykazania ich bezpodstawności, podjętej w kwietniu 1919 r. przez Karola Irzykowskiego, były rozpowszechniane po całym kraju. Przyszli przełożeni Jaworskiego nie dali wiary tym zarzutom. W lutym 1919 r. przyjechał on do Warszawy i otrzymał posadę w Centrali Odbudowy Kraju. Napisał wówczas i ogłosił w formie broszury „niewygłoszoną mowę” Na sejm, analizującą przyczyny trudności z powołaniem nowego, scalonego z trzech zaborów organizmu państwowego. W stolicy poznał Cecylię Nalepińską, wdowę po poecie Tadeuszu, aktorkę i modelkę, z którą związał się na dłużej. Na progu lat 20. członkom lwowskiego klubu, zamieszkałym już wówczas głównie w Warszawie, udało się odtworzyć wzajemne kontakty i pod kierunkiem Zrębowicza stworzyć organ konstrukcjonalizmu „Krokwie”. W programowym artykule zatytułowanym Żywioł a konstrukcja Zrębowicz wskazywał na Jaworskiego jako na prawodawcę nowego nurtu artystycznego, W dwóch numerach czasopisma, wydanych w 1920 i 1921 r. w wysmakowanej szacie graficznej, ukazała się ważna ze względów programowych nowela Fanfaron, a także nie mniej istotne Objaśnienia dla graczy do dramatu Hamlet drugi. Dramat ten, zapowiadany już przed wojną, autor złożył w 1924 r. w teatrze im. Słowackiego w Krakowie pod zmodyfikowanym tytułem Hamlet wtóry. Królewic wszechświata. W 1925 r. wydał swoje najważniejsze dzieło – powieść katastroficzną Wesele hrabiego Orgaza.

W dwudziestoleciu Jaworski pełnił różne funkcje publiczne (referenta prasowego polskiej ambasady w Pradze, sekretarza Henryka Józewskiego – ministra spraw wewnętrznych w rządzie Kazimierza Bartla). Włączał się w działalność instytucji życia literackiego (w 1926 r. reprezentował Polskę na zjeździe Międzynarodowego Klubu Literackiego w Berlinie, kiedy wskutek przewrotu majowego nie mogli tam dojechać Juliusz Kaden-Bandrowski i Mieczysław Treter). Angażował się w sprawy publiczne (podpisał m.in. petycję o godne i bezstronne traktowanie oskarżonych w procesie kobryńskim). Redagował czasopisma („Kurier Poranny”, „Ster”), trudnił się dziennikarstwem, był publicystą i zagranicznym korespondentem z Czech, Niemiec, Rumunii i krajowym („Czasu”, „Dziennika Poznańskiego”, „Robotnika, „Polski Zbrojnej”). Wygłaszał odczyty, a w latach 30. również prelekcje radiowe. Przede wszystkim zaś – taki zawód wpisywał do odpowiednich rubryk przynajmniej od 1908 r. – pozostawał pisarzem. W latach 30. pracował nad swoją drugą powieścią Franciszek Pozór, syn Tomasza. Nie skończył jej jednak do wybuchu wojny i, nie licząc kilkunastu odcinków pierwszej wersji utworu, opublikowanych pod tytułem Alcybiades w 1914 i 1918 r., jest ona dzisiaj znana tylko z dwóch fragmentów ogłoszonych w „Robotniku” w 1933 r. i „Wymiarach” w 1939 r.

W 1932 r. Jaworski połączył swoje losy z Ireną Czarnożył, pracowniczką redakcji łódzkiego radia i „Głosu Porannego”. Pomagała mu ona wybrnąć z tarapatów prawno-finansowych, w które popadł w połowie lat 30., i roztoczyła nad nim opiekę, kiedy w 1939 r. został dotknięty częściowym paraliżem. W czasie wojny oboje mieszkali w okolicach Warszawy. W 1944 r. Niemcy zabili Irenę Czarnożył, odkrywszy jej żydowskie pochodzenie. Roman Jaworski zmarł  3 VI 1944 w schronisku dla paralityków w Górze Kalwarii.