Jaworski Roman

Radosław Okulicz-Kozaryn

Program i debiut. Nie sposób stwierdzić, dlaczego artykuł programowy Jaworskiego Secessio in montem sacrum z 1903 r. nie ukazał się drukiem za życia pisarza. Jest on świadectwem dążeń nowej generacji twórców do wyemancypowania się spod kurateli starszych, jednak bez zrywania więzów z całą formacją młodopolską. Początkujący pisarz, który rościł sobie prawo reprezentowania autorów redagujących studenckie czasopismo „Przyszłość”, a być może i szerszego grona twórców, zamierzał wyprowadzić ich z cienia, sądził jednak, że ujawnić mogą się oni z sukcesem jedynie wówczas, gdy najpierw sami dokonają samookreślenia. Miałby to być akt proklamowania „najmłodszej Polski”. Jaworskim kierowało dążenie w jakiejś mierze podobne do tego, któremu niecały rok wcześniej dał wyraz Stanisław Brzozowski w wystąpieniu My młodzi (opublikowanym w końcu 1902 r.), niemniej w odróżnieniu od niego nie pożądał „wiary w społeczne uzasadnienie” młodego pokolenia, ale występując przeciwko starszym pewien był, że na uzasadnienie takie nie ma co liczyć. Marząc raczej o stworzeniu społeczeństwa według własnych ideałów, podzielał i cytował poglądy Zenona Przesmyckiego na nieprzezwyciężalność współczesnego konfliktu między twórcami a tłumem, odnoszącym się z wrogością do „każdego szczerego, prawdziwego objawu sztuki” (Secessio in montem sacrum; Z. Przesymcki, Walka ze sztuką, „Chimera” 1901, z. 2).

Debiut krytyczny Jaworskiego („Śmierć” Adama Znamirowskiego, „Nowe Słowo” 1902, nr 13–14) dotyczył dzieła autora, które on sam miał po wielu latach określić jako „przeładowane tragizmem zaborczym i wszechogarniającym” (Wir pespektyw, Kraków–Warszawa 1933). Jaworski, będący bez reszty pod niepokojącym urokiem Znamirowskiego, wziął ów przesterowany tragizm za szczery i zupełnie nie zauważył, że Śmierć jest objawem sztuki niewolniczo wzorowanym na rapsodach Przybyszewskiego. Co więcej, swoje uznanie dla poematu wyraził w sposób rozpowszechniony w epoce, wnikając w język utworu, przejmując go i mówiąc niejako głosem autora. Recenzja zaczyna się od obszernego cytatu, ale gdyby nie znaki delimitacji, czytelnik nie rozpoznałby przejścia między nim a wypowiedzią recenzenta. Jaworski jednak w upodobnieniu swojego języka do języka Znamirowskiego zgubił wszelką dystynkcję, skoro zdarzało się, iż w przeglądach prasy nie dostrzeżono, że to recenzja, a nie utwór oryginalny (Książki i czasopisma, „Naokoło świata” 1902, nr 34; „Przegląd Tygodniowy” 1902, nr 37).

Rola krytyki. Po tym niepowodzeniu Jaworski przez kilka lat nie próbował swych sił w krytyce, poza epizodami w r. 1907, z którego pochodzi początek recenzji z pośmiertnej wystawy prac Jana Stanisławskiego (Otwarcie wystawy prac Jana Stanisławskiego) i 1909 r., kiedy zamierzał naszkicować pośmiertny portret, a w zasadzie „karykaturę” (tak gatunek wypowiedzi określił w podtytule) swojego zmarłego przyjaciela, Witolda Wojtkiewicza (Witold Wojtkiewicz, „Archiwum Literackie” 1995). W pierwszej próbie, korzystając ze znanej tezy Oscara Wilde’a, pokazywał, jak widok Krakowa upodobnia się do obrazów zmarłego pejzażysty. W drugiej, opatrując rzecz cytatem z Charles’a Baudelaire’a, dał wyraz swojemu zniesmaczeniu wzmożoną uwagą, jaką poświęcono Wojtkiewiczowi dopiero po jego śmierci. Przykłady te uwidaczniają, jak radykalnie zmieniło się podejście Jaworskiego do krytyki i styl jej uprawiania. Wczucie i egzaltację zastąpił on intelektualnym dystansem oraz ironią. Myśl krytyczną zaczął łączyć z refleksją o kulturze, w czym można widzieć wpływ intelektualistycznego środowiska lwowskiego, z którym już łączyły go więzy, a wkrótce, to jest od 1910 r. bardzo ścisłe. Predylekcja do ujęć ogólnych, syntetycznych będzie się u niego z latami nasilać i prowadzić ku panoramiczności, praktycznie nie zostawiając miejsca na analizę pojedynczych utworów. Wprawdzie krytyka nadal stanowiła dla tego autora jedność z twórczością oryginalną, przede wszystkim pod względem stosowanych środków wyrazu (silnej metaforyzacji stylu, figuralnego ujmowania myśli, skłonności do paradoksu, łączenia egzageracji i sarkazmu), ale inaczej rozumiał on już samą twórczość. W zasadzie krytyka literatury, sztuki czy też całej zachodniej kultury – czego dowodzi niejedna praca o Jaworskim – stała się integralną częścią jego pisarstwa, nie tylko Historii maniaków, ale i późniejszych utworów, a zwłaszcza Wesela hrabiego Orgaza. Na trop warstwy krytycznej naprowadzają czytelnika uwagi autotematyczne, wzbogacone o refleksję na temat posłannictwa nowej, groteskowej i brzydkiej sztuki (włączone na przykład do opowiadań Trzecia godzina czy do Amor milczący). Wymagają one jednak dużej czujności, gdyż informacje wiarygodne zostały tam pomieszane z przewrotnymi i mylącymi.

Prelekcje i inne akcje krytyczne. Według wszelkich danych Jaworski bardziej lubił dzielić się swoimi przemyśleniami o literaturze i teoriami artystycznymi na gruncie towarzyskim, a nawet podczas odczytów, niż trudnić się pisaniem recenzji. Wiadomo np., że w połowie października 1913 roku wygłosił prelekcję Stosunek naszego społeczeństwa do literatury w dobie obecnej („Kurier Lwowski” 1913, nr 471), ale nie udało się znaleźć ani relacji z tego wydarzenia ani drukowanej wypowiedzi pisarza na ten temat. Inna sprawa, że dotkliwe luki w zbiorach bibliotek przechowujących prasę lwowską z tamtego czasu niekiedy nawet całkowicie uniemożliwiają badania. „Dziennik Polski” z 1913 r., w którym redakcję czasopisma objął Jaworski, nie zachował się w ogóle. Tymczasem z odgłosów w prasie poznańskiej wynika, że dla „Dziennika” pisywał on przynajmniej recenzje teatralne (jest tam nazwany „recenzentem tegoż pisma”; Z teatru, „Dziennik Poznański” 1913, nr 243). Nb. jako redaktor „Wiedeńskiego Kuriera Polskiego” Jaworski kilkakrotnie zajmował się sprawami teatru, częściej jednak od strony bytowej niż artystycznej. W 1925 r., dawszy upust nadziejom związanym z inscenizacją Jana Macieja Karola Wścieklicy Witkiewicza w Teatrze im. Fredry, wystawieniem „pierwszego dramatu myśli od czasów Wyspiańskiego”, zaznaczył: „Wszak nie chcę zostać recenzentem. Jako proletariusz literacki, co chwalę sobie, wolę z Tobą pogwarzyć […] o zasadniczej konstrukcji sztuki gdzieś, kiedyś indziej, bardziej poufnie” (Wściekajmy się, nie dajmy się. List przyjacielski do Stanisława Ignacego Witkiewicza, „Wiadomości Literackie” 1925, nr 12).

Ten list otwarty stanowił część nieco szerzej zakrojonej akcji krytycznej, mającej na celu odrodzenie sztuki po czasie zawieruchy wojennej i powojennej, do czego Jaworski chciał się walnie przyłożyć  swymi dziełami, to jest dramatem i powieścią, nad którymi pracował od wielu lat. Wobec Wesela hrabiego Orgaza rolę promującą odgrywał artykuł Na giełdzie obrotów umysłowych w Polsce („Wiadomości Literackie” 1924, nr 24). Wprowadzeniu na scenę Hamleta wtórego służyć miał artykuł O zagubionym czy zatopionym dramacie polskim („Wiadomości Literackie” 1924, nr 35). Towarzyszył im wywiad z Jaworskim na łamach tychże „Wiadomościach Literackich” (IXION [Jerzy Wassowski], „Wesele hrabiego Orgaza”, powieść Romana Jaworskiego. Wywiad specjalny „Wiadomości Literackich”, „Wiadomości Literackie” 1924, nr 25), a także esej Zgon kosmicznego żeglarza („Wiadomości Literackie” 1924, nr 33; numer poświęcony Josephowi Conradowi po jego śmierci). Akcja nie przyniosła spodziewanych rezultatów, konstrukcje myślowe i artystyczne Jaworskiego nie wywołały większego zainteresowania. Mimo pesymistycznej diagnozy rzeczywistości bieżącej wyraził na koniec nadzieję na odrodzenie polskiej twórczości dramatycznej i powieściowej dzięki kultywowaniu piękna, gwarantowanemu przez artystyczną konstrukcję (Powichrzyca, „Comoedia” 1926, nr 2).

W późniejszych latach Jaworski intensywniej zaznaczył swoją obecność, w 1933 r. wypowiadając się najpierw na temat aktualnej sytuacji i perspektyw rozwoju literatury polskiej (Literatura. Na wirażu myśli państwowej. „Robotnik” 1933, nr 33), a następnie wygłaszając na Uniwersytecie Warszawskim „prelekcję zagajającą” dyskusję o Żółtym krzyżu Andrzeja Struga. Zrobiła ona duże wrażenie na zebranych i pomimo swej obszerności i trudności została wydrukowana w „Robotniku” (Pierwsza polska epopeja pacyfistyczna – „Żółty krzyż” A. Struga, Robotnik” 1933, nr 164).