Kamiński Jan Nepomucen

Jolanta Kowal

O sztuce teatru.

W drugim tomie „Haliczanina” Kamiński opublikował artykuł Myśli o umnictwie dramatycznym będący na gruncie polskim pierwszą świadomą próbą ukazania szczególnej rangi aktorstwa przez równorzędne potraktowanie problemów zawodowego kunsztu i etyki. Lwowski antreprener wyraził w nim również uznanie dla twórczości Shakespeare’a oraz fascynację niemiecką filozofią romantyczną. Podejmował ważne dla aktora problemy doskonalenia środków wyrazu, budowania scenicznej iluzji i jej wpływu na widza. Podkreślał, że pierwszym etapem pracy aktora nad rolą powinna być samodzielna, wielokrotna lektura oraz analiza dramatu, a dalej – bezwzględny szacunek dla tekstu: „Umnik dramatyczny winien być wieszczego ducha i nie tylko przeniknąć tajniki myśli i czucia, ale i języka, które autor swoim osobom nadał; że ma wyśledzić piękności, o których autor sam nie wiedział; że mu nie wolno w niczym autora ukrzywdzić, jednakże wszędzie go podnieść, pierwszą powinnością jego” (Myśli o umnictwie dramatycznym, „Haliczanin” 1830, t. 2). Wymagał od aktora wszechstronnej wiedzy, znajomości dzieł wzorowych autorów: poetów, mówców, estetyków, historyków, począwszy od Greków i Rzymian, aż do Francuzów, Anglików i Niemców, a także doskonalenia umiejętności posługiwania się językiem i opanowania sztuki deklamacji. Kamiński konsekwentnie odwoływał się przy tym do pism i poglądów niemieckich mistrzów (G.W.F. Hegla, G.E. Lessinga, F. Schillera, F.W.J. Schellinga i F. Schlegla). Szczególną rolę w doskonaleniu „umniczego”, aktorskiego warsztatu przypisywał twórczości Williama Shakespeare’a. Wykreowane przezeń postaci, pełne skrajnych emocji i uniesień, traktował jako idealny, godny naśladowania wzorzec i wyzwanie dla aktora dążącego do ukazania na scenie silnych namiętności. Twórczość angielskiego dramaturga postrzegał jako źródło wiedzy o człowieku i jego naturze rozwijające artystyczną i etyczną wrażliwość aktora. Dlatego też radził, aby „poświęcający się zawodowi dramatycznemu, dni i noce na zgłębianiu dzieł Szekspira trawili; z tej to głębokiej studni mieszanych uczuć i charakterów, z tej galerii rozlicznych bosko-ludzkich ideałów, z tego serca żywej natury wyniosą nieskazitelne, szczere diamenty umnictwa do korony sławy swojej, której, czy to dając gładką oprawę Francuzów, albo ją w pojedynczej wielkości Greków stawiąc, zawsze się wzbijać będą do piękności idealnej, która ich zawodu i znakiem, i kresem być powinna” (tamże). Badacze XIX-wiecznego teatru polskiego widzą w Kamińskim najwybitniejszego scenicznego interpretatora dramaturgii Williama Shakespeare’a w polskim teatrze przedlistopadowym.

W swoim teatrze wystawiał nie tylko autora Hamleta. Zasadniczą cechą repertuaru Kamińskiego był estetyczny eklektyzm przejawiający się w scenicznym współistnieniu tłumaczeń, adaptacji i przystosowań sztuk (m.in. A. Kotzebuego, E. Scribe’a, J.H. Zschokkego, J.-F. Ducisa, R.-Ch. Pixérécourta, P. Corneille’a, J.-B. Racine’a, Moliere’a, C. Goldoniego, P. Calderóna, F. Schillera i W. Shakespeare’a). Prezentował też własne sztuki oraz dramaty innych polskich autorów, z Aleksandrem Fredrą i Józefem Korzeniowskim na czele. Priorytetem były dla Kamińskiego oczekiwania publiczności, które niejednokrotnie przedkładał ponad postulaty krytyki. Troskę o artystyczny poziom przedstawień łączył z wiedzą dotyczącą komercyjnego prawa popytu i podaży. Podejmując próbę sformułowania własnej wizji instytucji teatru, pisał: „Teatr jest to zabawa scen pełna, ogólna i dla ogółu […]. Teatrem zwiemy także budynek, gdzie się wszystkie stany gromadzą i wedle swojej pieniężnej lub zaszczytowej możności mieszczą. Jest to widownia dla wszystkich; gdzie jedni z poziomu, drudzy z góry, inni z pośrodka; jedni bliżej, drudzy dalej siedząc lub stojąc, zwróceni twarzą ku wzniesionemu miejscu w jeden punkt, jako w zwierciadło patrząc, czekają, zanim na widowni rozmaitych nie ujrzą widoków, które razem widowisko stanowić mają; czekają na popis Muz dziewięciu” (tamże). Praktykowana przez Kamińskiego i jego zespół estetyczna różnorodność powodowała konieczność poszukiwania nowych form aktorskiej ekspresji, stosowanie zróżnicowanych rozwiązań inscenizacyjnych odpowiadających zasadom sceniczności właściwej wystawianym dziełom. Tym sposobem jednak prowadzony przez lwowskiego antreprenera teatr nakierowany był przezeń na ustawiczny rozwój.

Kamiński ważne zadania stawiał także krytyce teatralnej, pisząc: „Jak wykonanie, tak i osądzenie wykonanego wymaga długiego doświadczenia, wprawy, poświęcenia się i rozmysłu. Nie dość to na tym, mieć ku czemuś chęć i pociąg, dlaczego nam się tak, a nie inaczej zdaje, a jak jest w istocie” (tamże). Krytyka powinna zasadzać się przede wszystkim na obiektywizmie. Na łamach lwowskich „Rozmaitości” tak oto zareagował na krytykę teatralną uprawianą w „Gazecie Polskiej”: „Wiem ja, że na sztukę, która wielorako do wszystkich przemawia uczucia, i pogląd wieloraki być musi. O co innego mi tu chodzi: duch umieszczanych uwag potrąca częstokroć bądź to z kolei rzeczy, bądź nawiasowo przedmioty, które bym, acz przy najlepszych PP. Referentów dla sztuki zamiarach, w mojej sprawie za nietykalne mieć sobie życzył. Mówię tu o publiczności oraz porównywaniu teatru lwowskiego z teatrami innymi. Dla pierwszej nie mogę czuć, jak tylko wdzięczność, z drugimi łączą mnie harmonijne związki. Los sceny narodowej we Lwowie zostawiam opiece szanownych i światłych Obywateli, pod cieniem ich skrzydeł wzrastała dotąd, pod tymże cieniem tylko i nadal wzrastać może” („Rozmaitości” 1822, nr 28).

Idee tyczące się roli teatru i sposobu jego działania Kamiński przejął w głównej mierze od Wojciecha Bogusławskiego, według którego scena winna pełnić zaszczytną narodową służbę – oświecać, uczyć i wychowywać. Postulaty te najskuteczniej można było zrealizować przez polski repertuar, dlatego – zdaniem lwowskiego antreprenera – należy go ustawicznie poszerzać i wzbogacać.