Karłowicz Jan

Irena Fedorowicz

Historyk, etnograf, językoznawca, tłumacz, muzyk, kompozytor. Pseudonimy i kryptonimy: Karol Janowicz, C. hr. Zan; J. K; -o-

Informacje biograficzne.

Jan Aleksander Ludwik August Karłowicz urodził się 28 V 1836 w Subortowiczach (Subartonys) w pobliżu Olity (Alytus) w pow. trockim w rodzinie ziemiańskiej jako syn Aleksandra i Antoniny z Mołochowców. Kształcił się w domu, a od 1847 r. w Gimnazjum Wileńskim. W Wilnie debiutował jako muzyk wiolonczelista. W l. 1853––1857 studiował na wydziale historyczno-filologicznym Cesarskiego Uniwersytetu Moskiewskiego. Od jesieni 1857 r. słuchał wykładów na Sorbonie, w College de France, a od początku 1858 r. uczył się w Conservatoire Impérial de Musique et de Déclamation, a później w École Beethoven. Od sierpnia 1858 r. studiował filozofię na Uniwersytecie w Heidelbergu; od jesieni 1859 r. w Brukseli kontynuował studia historyczne na uniwersytecie, a także muzyczne w konserwatorium. Wrócił na Litwę jesienią 1860 r. Przebywał na zmianę u ojca w majątku Bratomierz pod Ejszyszkami i u matki w Wilnie. Zadebiutował pod pseudonimem Karol Janowicz jako autor wierszy satyrycznych z cyklu Depesze telegraficzne („Gazeta Wileńska” 1865, nr 52). Znalazły się tu echa uczucia do Ireny Sulistrowskiej z Wiszniewa w pow. święciańskim, przyszłej żony, poślubionej w 1865 r., z którą miał czworo dzieci: Stanisława (1869–1881), Edmunda (1871–1919), Wandę (1872–1903) i Mieczysława (1876–1909). W 1866 r. Karłowicz zaliczył trzy semestry studiów w Berlinie i uzyskał stopień doktora z historii Polski na podstawie rozprawy w języku łacińskim O wyprawie kijowskiej Bolesława Wielkiego napisanej pod kierunkiem prof. Ernesta Edwarda Kummera (wyd. w 1872 r. w jęz. polskim). W tym samym roku zamieszkał wraz z rodziną w Warszawie. Zajmował się badaniami historycznymi, starał się bezskutecznie o docenturę w zakresie historii powszechnej w Szkole Głównej (w 1867 r.). Krótko pracował w Konserwatorium Warszawskim (1871). Ogłosił drukiem rozprawę mającą stać się podstawą habilitacji Don Karlos, krolewicz hiszpański (1867). Od końca lat 60. zaniechał pracy nad problematyką historyczną, a zainteresował się językoznawstwem i ludoznawstwem. Prace z tych dziedzin od 1868 r. drukował w „Bibliotece Warszawskiej”. W 1871 r. wydał Poradnik dla zbierających rzeczy ludowe (potem też w „Kalendarzu Wileńskim na 1882”). W Wiszniewie (gub. wileńska) Karłowiczowie mieszkali w l. 1873–1882, tu badacz zaczął interesować się folklorem miejscowym, także litewskim (prace, nie tylko etnograficzne, publikował w „Ateneum”, „Biesiadzie Literackiej”, „Bibliotece Warszawskiej”, berlińskim „Archiv für Slavische Philologie”, „Wieku” pod pseudonimem C. hr. Zan, „Prawdzie”, „Kurierze Codziennym”, „Kraju”, pod koniec lat 90. w „Głosie” i „Tygodniku Ilustrowanym”). W 1875 r. wydał w Krakowie rozprawę O języku litewskim (t. 2), która została wysoko oceniona przez Jana Baudouina de Courtenaya („Przegląd Krytyczny” 1876, nr 8). Od maja do jesieni 1876 r. Karłowicz przebywał w Stanach Zjednoczonych na wystawie filadelfijskiej z okazji stulecia ogłoszenia niepodległości, tam zaprezentował pomysł zapisu nut Project of a New Way of Writing Musical Notes (wyd. 1876, później też w jęz. francuskim, polskim i niemieckim). Tu poznał Johna Drapera, pod jego wpływem odsunął się od Kościoła katolickiego („Od dawna z niebem i piekłem zerwałem na zawsze”, z listu do L. Uziębły), religię nazywał szkodliwym „narkotykiem”. Po śmierci matki (1880) i córki Stanisławy (1881) sprzedał majątki rodzinne Podzitwę i Bratomierz. Przebywał wraz z rodziną w Warszawie, St. Petersburgu, Wilnie, Moskwie i Mińsku.

Od 1881 r. był członkiem Litewskiego Towarzystwa Literackiego w Tylży (Lietuvių literatūros draugija). W 1882 r. wznowił studia językoznawcze i etnograficzne w Heidelbergu. W 1887 r. wraz z rodziną przeniósł się na stałe do Warszawy i objął redagowanie czasopisma etnograficznego „Wisła” (funkcję tę pełnił do 1899 r.; wydał własnym nakładem 15 tomów Biblioteki „Wisły”, 1888–1896). Od 1887 r. był członkiem korespondentem AU i Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu. Od 1888 r. był czynnym członkiem Warszawskiego Towarzystwa Śpiewaczego „Lutnia”, inicjatorem i członkiem honorowym Towarzystwa Ludoznawczego we Lwowie oraz Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego.

W 1889 r. z inicjatywy Karłowicza powstał w Warszawie konspiracyjny zespół – Towarzystwo Literackie (należeli do niego: A. Świętochowski, A.G. Bem, W. Smoleński, S. Krzemiński). Wydano cykl broszur Z domu niewoli (1889–1891), zamieszczano też korespondencje w prasie – w „Dzienniku Poznańskim” (cykl Spod zaboru rosyjskiego, 1891–1896) i w krakowskiej „Nowej Reformie” (cykl Listy z zaboru rosyjskiego, 1897–1901). W latach 90. Karłowicz razem z innymi przedstawicielami „elity ówczesnego świata intelektualnego Warszawy” (E. Abramowski, B. Hertz, L. Krzywicki, S. Krzemiński, A. Mahrburg, I. Matuszewski, A. Niemojewski) współpracował z na wpół tajnym Kołem Oświaty Ludowej zrzeszającym członków Uniwersytetu Latającego. W 1890 r., w związku ze wzrostem antysemityzmu, Karłowicz i Świętochowski (a także S. Dickstein i P. Chmielowski) przygotowali opracowanie poświęcone kwestii żydowskiej w Królestwie.

Wspólnie z Zygmuntem Glogerem, Ignacym Balińskim i Leopoldem Méyetem czuwał nad gromadzeniem materiałów i redagowaniem dwóch tomów Księgi pamiątkowej na uczczenie setnej rocznicy urodzin Adama Mickiewicza (1899) z przedmową Adama Pługa. W jej dziale III Listy poetow i pisarzy żyjących wspołcześnie został zamieszczony autograf listu Joachima Lelewela z adnotacją: „Z albumu Jana Karłowicza”. Dzięki Karłowiczowi w Warszawskim Towarzystwie Muzycznym założono Sekcję im. Stanisława Moniuszki oraz Sekcję im. Fryderyka Chopina. Zajmowały się one opieką nad spuścizną kompozytorów oraz zbieraniem pamiątek po nich. W 1895 r. ukazał się zeszyt próbny Słownika języka polskiego przygotowanego przez Karłowicza wspólnie z Adamem Antonim Kryńskim i Władysławem Niedźwieckim. W l. 1900–1927 wydano osiem tomów tzw. słownika warszawskiego. Karłowicz zmarł 14 VI 1903 w Warszawie. Jego archiwum w 1909 r. zostało przekazane Towarzystwu Przyjaciół Nauk w Wilnie.

Działalność naukowa i przekłady. Ogłosił ok. 1000 prac naukowych: z etnologii, religioznawstwa, folklorystyki (m.in. kwestionariusz do zbierania mitologii litewskiej, Lud białoruski na Rusi Litewskiej – ewolucjonizm psychologiczny), muzykologii, językoznawstwa, m.in. Podania i bajki ludowe (1870), O języku litewskim (1875), Czterysta kilkadziesiąt nazwisk miejscowości litewskich (1883), Słownik gwar polskich (1900) – pierwszy tego typu słownik w krajach słowiańskich, jeden z pierwszych w Europie. Zajmował się też przekładem literackim i naukowym. W l. 1868–1872 tłumaczył na język polski dzieło klasyka literatury litewskiej Kristijonasa Donelaitisa (1714–1780) – poemat Metai (Pory roku, 1818). Zachował się rękopis (ogółem 40 stron) trzech fragmentów przekładu. W 1895 r. przygotował hasło poświęcone autorowi poematu Metai dla Wielkiej encyklopedii powszechnej. Zajmował się tłumaczeniami z języków niemieckiego (Podręcznik harmonii E.F. Richtera, 1863) oraz angielskiego (Szkice T.B. Macaulaya, 1876; Dzieje zatargu religii z rozumem J.W. Drapera, 1884; Zasady etyki H. Spencera, 1884). Był autorem wstępu i komentarzy do polskiego przekładu pracy Edwarda Burnetta Tylora Cywilizacja pierwotna. Badania rozwoju mitologii, filozofii, wiary, mowy, sztuki i zwyczajów (przekł. Z. Kowerskiej, t. 1–2, 1896–1898). Służył swoją wiedzą m.in. Elizie Orzeszkowej, która konsultowała z uczonym problemy natury językowej. Komponował muzykę do wierszy Marii Konopnickiej.

Działalność krytyczna. Krytyką literacką zajmował się incydentalnie; była aktywnością poboczną wobec pracy naukowej i często motywowaną nadzwyczajnymi okolicznościami. Po fali krytyki, jaka spotkała Konopnicką po opublikowaniu zbioru Z przeszłości. Fragmenty dramatyczne (1881), stanął w obronie autorki. Napisał pochlebną recenzję, która chociaż nie została wydrukowana (w „Wieku”), odegrała pewną rolę w przełamywaniu niechęci do poetki. W „Prawdzie” omówił zaskakująco pozytywną reakcję krytyki niemieckiej, w tym „czerniciela” Polaków, Leopolda von Sacher-Masocha (prestiżowy, międzynarodowy miesięcznik „Auf der Höhe” 1884, nr 12), na niemiecki przekład powieści Orzeszkowej Meir Ezofowicz (Z Niemiec. Heidelberg, grudzień 1884, „Prawda” 1885, nr 2). Gros publikacji na temat literatury polskiej to przyczynki, niebagatelnej jednak wartości: informacja o znalezieniu w cesarskiej bibliotece wiedeńskiej przekładu fragmentu (O wojnie) dzieła De republica emendanda Andrzeja Frycza Modrzewskiego („Prace Filologiczne” 1885, t. 1, z. 1), przypomnienie zasług Antoniego Małeckiego („Kurier Warszawski” 1901, nr 358), prezentacja Richarda Wagnera: przyznał, że ceni jego talent (ale nie geniusz, którego nie dostrzegał), osoba kompozytora robiła na nim jednak „wstrętne wrażenie” (Wagner, „Prawda” 1883, nr 11). Wiele publikacji dotyczy twórców litewskich i innych narodowości: Edward Jelinek („Głos” 1897, nr 13), Alfred Romer („Tygodnik Ilustrowany” 1897, nr 7). Był jednym ze współorganizatorów pisarskich jubileuszy (J.I. Kraszewskiego – 1879, T.T. Jeża – 1881, E. Orzeszkowej – 1891, A. Świętochowskiego – 1895, 1896, H. Sienkiewicza – 1900, M. Konopnickiej – 1902). Dla literatów żyjących w biedzie organizował pomoc finansową.

Erazm Majewski napisał o Karłowiczu, że był „urodzonym i szczęśliwej ręki inicjatorem”, który „z rzadką przenikliwością orientował się w potrzebach oświaty i kultury”. Zdaniem tego autora ta cecha profesora, w połączeniu z „niezrównanymi zaletami towarzyskimi, stawia go w rzędzie najświetniejszych postaci naszych i zbliża do takich ludzi […], jak Jędrzej Śniadecki, Tadeusz Czacki, […] Kołłątaj lub Chałubiński”. Wszechstronność Karłowicza zadziwia, podobnie jak umiejętność uczestniczenia we wszystkich dziedzinach życia kulturalnego. Był nie tyle krytykiem literackim, ile mentorem świata literackiego. W obronę tzw. wartości postępowych (demokratyzacja życia społecznego, edukacja ludu) i wielkiej sztuki (szlachetne fabuły i tacyż bohaterowie) angażował wiedzę i autorytet.