Kawczyński Maksymilian

Maciej Gorczyński

Historyk i teoretyk literatury, profesor filologii.

Informacje biograficzne. Urodził się 29 XII 1842 w Ostrorogu (Wielkopolska) w ubogiej rodzinie nauczyciela pruskiej szkoły ludowej Antoniego Kawczyńskiego i Magdaleny Dobrzyckiej. Edukację rozpoczętą w Gimnazjum św. Marii Magdaleny w Poznaniu kontynuował od 1858 r. w Seminarium Nauczycielskim, którego ukończenie pozwoliło mu podjąć pracę w szkołach podstawowych w Poznańskiem. W 1872 r. przeprowadził się do Galicji, gdzie został mianowany na nauczyciela w Szkole Wyższej Miejskiej w Sokalu. W 1873 r. uzyskał obywatelstwo austriackie, które było warunkiem zameldowania w Sokalu. Od 1874 r. pracował jako nauczyciel języków obcych w c.k. Seminarium Nauczycielskim Męskim we Lwowie (we lwowskich seminariach dla nauczycieli uczył do 1892 r.). W latach 70. XIX w. studiował na Uniwersytecie w Lipsku i Politechnice w Zurychu; w 1877 r. podjął studia na Uniwersytecie Lwowskim, był również stypendystą w Monachium i Lipsku, a w 1879 r. odbył semestr studiów na Uniwersytecie Wiedeńskim. W Lipsku w 1881 r. obronił pracę doktorską z filologii germańskiej na podstawie opublikowanej rok wcześniej pracy Studien zur Literaturgeschichte des XVIII ten Jahrhunderts. Moralische Zeitschriften. W 1882 r. nostryfikował dyplom na Uniwersytecie Lwowskim. Tutaj w 1883 r. uzyskał docenturę po pomyślnym kolegium habilitacyjnym z historii literatury niemieckiej. W 1887 r. odbył studia w Paryżu w zakresie filologii starofrancuskiej pod kierunkiem Gastona Parisa w École Pratique des Hautes Études oraz w College de France, co pozwoliło rozszerzyć habilitację na filologię romańską. W 1890 r. otrzymał tytuł profesora nadzwyczajnego Uniwersytetu Jagiellońskiego (dwa lata później zatwierdzony przez władze austriackie) oraz objął pierwszą polską katedrę filologii romańskiej (UJ). W tym samym roku został zaakceptowany jako członek korespondent Akademii Umiejętności w Krakowie; status członka czynnego uzyskał w 1902 r. („Rozprawy Akademii Umiejętności. Wydział Filologiczny” staną się jego głównym miejscem publikacji). Wykładał literaturę francuską wszystkich epok, literaturę włoską i hiszpańską, gramatykę francuską i prowansalską. Do wychowanków Kawczyńskiego należeli m.in. Joachim Reinhold, Bolesław Kielski, Jan Szarota, Mikołaj Rudnicki, Marian Morelowski, Stanisława Benoni, Władysław Günther. W 1901 r. zmarła na raka jego żona Józefa Folusiewicz (ur. 1857). W 1904 r. został dziekanem Wydziału Filologicznego UJ. Jednocześnie kontynuował pracę w instytucjach pedagogicznych. Zmarł 12 IV 1906 w Krakowie po ciężkiej chorobie.

Działalność naukowa. W pierwszych poważniejszych studiach poświęconych literaturze niemieckiej (Studien zur Literaturgeschichte) Kawczyński ujawnił dobrą znajomość klasycznej filozofii niemieckiej oraz kantyzmu, którego był przeciwnikiem (O wadach szkolnictwa pruskiego, 1872). Był przekonany, że wiedza oraz nauczanie szkolne nie mogą być oparte na twierdzeniu, że treścią ludzkiego poznania są wyłącznie formy i fenomeny ewidencjonowane przez umysł. Rozróżnienie między przedmiotami świata rzeczywistego a sposobem ich przejawiania się w myśleniu uznawał za fałszywe i jako takie zbędne. Koncepcje literaturoznawcze Kawczyńskiego opierały się na wyraźnych wyborach filozoficznych, był racjonalistą i realistą poznawczym, zwolennikiem rozwijającej się pod koniec XIX w. psychologii, psychologicznie zinterpretowanej logiki oraz epistemologii Johna Locke’a, również rozumianej psychologicznie, oraz – jak wielokrotnie podkreślał – zdrowego rozsądku.

Studia poświęcone krytycznej analizie metody Hippolyte’a Taine’a były nie tylko przekonującą próbą wskazania błędów rzeczowych i logicznych francuskiego badacza, ale i pośrednią polemiką z panującą w polskim literaturoznawstwie wersją pozytywizmu, zwłaszcza ze stanowiskiem Piotra Chmielowskiego. Rozprawy o wersyfikacji i rytmice (Porównawcze badania nad rytmem i rytmami, 1886) Kawczyński oparł głównie na materiale francuskim. Również powstanie prac z zakresu filologii greckiej (Dwa hymny delfickie na cześć Apollina, 1895) i rzymskiej (m.in. Apulejusza „Metamorfozy”, czyli Powieść o złotym ośle, 1900) było podyktowane intencją ustalenia tematycznych i formalnych punktów wyjścia dla typowych wątków i rozwiązań artystycznych funkcjonujących w literaturze europejskiej i w polskim romantyzmie (Adama Mickiewicza „Dziadow” część trzecia w stosunku do romantyzmu francuskiego, 1893). Na podobnych założeniach oparły się późniejsze studia nad francuską literaturą średniowieczną (Amor i Psyche w poezji starofrancuskiej, 1902–1903).

Krytyka taine’izmu. Jako metodolog badań literackich krytykował projekt historii literatury reprezentowany przez Taine’a. Perspektywa kulturowa jest jego zdaniem nadmiernie szeroka, obejmuje zbyt wiele przedmiotów, dyskursów, zagadnień pozaliterackich, których wpływ na literaturę jest pośredni (lub żaden) i nieprzekonująco uzasadniony w nowoczesnych, czyli niewolniczych wobec Taine’a, rozprawach historycznoliterackich. Szkoła Taine’a ma również – zdaniem Kawczyńskiego – problem z profesjonalizmem, gdyż badacz próbujący dokonać syntezy tak wielu źródeł, faktów i dyskursów z konieczności opiera się na wiedzy pośredniej, której nie weryfikuje własnymi badaniami: „Taine mówi o metodzie swojej, chociaż nigdzie nie widzimy, aby podług tej metody badał, widzimy tylko, że materiał podany mu przez innych grupuje i ustawia podług swego formularza, bardzo często zapominając nawet i o tym” (Metoda Taine’a, „Przewodnik Naukowy i Literacki” 1883, t. 4). Celem Taine’a (i jego szkoły) jest bowiem tworzenie spektakularnych konstrukcji historycznych i wielkich narracji, a nie empiryczne badanie przedmiotu. Zamysł tak rozległej syntezy prowadzi do uproszczeń, wyjaśniania faktów za pomocą stereotypów i do zwykłych błędów rzeczowych bezwzględnie wyliczanych przez Kawczyńskiego w komentarzach. Pisma Taine’a ocenia jako spekulatywne, oparte na marnych hipotezach i uproszczonych uogólnieniach, które jako podstawa wnioskowania z tekstu literackiego na temat kultury i życia społeczeństwa mogą zaproponować jedynie powierzchowną charakterologię narodową i rasową. Całość jest eklektyczna i jako taka wewnętrznie sprzeczna, „prowadzi ta teoria do niewyczerpanych fantazji niby-naukowych, w których się klimatowi, rasie, otoczeniu, przypisuje, co się tylko chce” (Adama Mickiewicza „Dziadow” część trzecia).

Główny błąd taine’izmu zdaniem Kawczyńskiego leży w założeniu powszechnego determinizmu, zgodnie z którym w powtarzalnych, identycznych warunkach środowiskowych, geograficznych, politycznych, rasowych (antropologicznych) człowiek będzie się zachowywał w sposób przewidywalny i konieczny (dotyczy to również artystów). Przeczą temu zarówno biografie pisarzy i filozofów, jak i historie społeczeństw dające dowody wolnego wyboru i oporu wobec narzucających się warunków zewnętrznych: „[…] gdybyśmy dwu osobom tej samej rasy i otoczenia kazali napisać jakikolwiek utwór na ten sam temat, podług tej samej dyspozycji, tego samego wzoru nawet, to jednak utwory te nie będą równe” (tamże). Dzieło i metodologia Taine’a są do pewnego stopnia godne podziwu jako świadectwo pomysłowości i rozmachu, ale jego siła oddziaływania ogranicza się do umysłów słabo wykształconych, naiwnych, pozbawionych logiki i sceptycznego wyrobienia.

Dyskusja z pozytywistycznym literaturoznawstwem. Na gruncie polskim krytykę determinizmu Kawczyński przenosił przede wszystkim na stanowisko Chmielowskiego, reprezentującego jego zdaniem pozytywizm zinterpretowany romantycznie, biograficznie, uczuciowo i duchowo. Podobnie jak pozytywiści uważał, że dobre wyjaśnienia historycznoliterackie i opracowania syntetyczne powinny być oparte na prawach naukowych, odnoszących powstawanie i rozwój zjawisk literackich do niezmiennych przesłanek ludzkiego działania. Również zgodnie z pozytywistami na pierwszy plan wysuwał konieczność ustalenia praw literackich, przyjmował też optymistyczne założenie, że prawa te można sformułować na drodze indukcji, tzn. przez uważną obserwację faktów, enumerację warunków zmiennych i niezmiennych, uogólnienie wyników obserwacji do reguł historycznych. Niemniej w opozycji do powszechnie akceptowanych zasad pozytywizmu za centralną zasadę twórczości uważał prawo naśladownictwa, któremu podlegają pisarze w procesie literackim, ale pozostał przeciwnikiem włączania czynników pozaliterackich do opisów historycznoliterackich. Był przekonany, że literaturoznawstwo powinno korzystać z psychologii (bliżej niescharakteryzowanej), która może ujawnić, jak poeta modyfikuje swój tekst pod wpływem lektur innych poetów. Na podstawie psychologicznego rozumienia Locke’a metafory czystej tablicy dowodził, że umysł młodego poety napełnia się wzorami poetyckimi innych poetów – do momentu, w którym jest w stanie napisać utwór zupełnie oryginalny. W przypadku wielkiej osobowości twórczej jest możliwe oddzielenie składników nabytych przez naśladowanie od twórczości rzeczywiście własnej, ale – twierdził – większość wątków fabularnych i rozwiązań formalnych pochodzi z literatury dawniejszej, zwłaszcza średniowiecznej i antyku. Dotyczy to zwłaszcza literatury niemieckiej, zbyt pochopnie uważanej za wzór oryginalności. W badaniach porównawczych ze szczególną uwagą powinno traktować się chronologię, jest bowiem możliwe, że artyści lub uczeni dochodzą do tych samych rozwiązań estetycznych lub wniosków naukowych w różnych miejscach, pod wpływem podobnych inspiracji i w jednym czasie, choć bez wzajemnej wiedzy o sobie. Literatura europejska tworzy jedną całość inspiracji, źródeł oraz pochodzenia, zatem i utwory europejskie będą zawsze w jakimś stopniu podobne. W każdym badaniu literackim przesłanką i zarazem celem jest analogiczne rozumienie tak indywidualnego utworu, jak całej literatury (europejskiej).

Zgłaszał, zwłaszcza w pracy Determinizm a literatura (1884), zasadniczą wątpliwość co do możliwości zastosowania metod przyrodoznawczych i ścisłych w badaniach literatury bez uwzględnienia osobliwości tej ostatniej i wobec oczywistego braku równie precyzyjnych instrumentów pomiarowych. Nie rezygnując z podstawowych zasad pozytywizmu, uwzględniając odrębne własności przedmiotu literackiego i niezbędny w każdej czynności poznawczej sceptycyzm, utożsamiał cel badań literackich z identyfikacją historycznie pierwszego wprowadzenia tematu, formy, wątku literackiego, którego późniejsze naśladowania składają się na dynamikę procesu literackiego.

Styl. Prezentował normatywne poglądy na granice i definicję nauki, poprawnego myślenia, metodę badawczą, co nadaje większości jego wypowiedzi silny rys dydaktyczny. Artykuły Kawczyńskiego charakteryzują się zdecydowanym, pouczającym i polemicznym stylem, wspartym streszczeniami utworów literackich i filozoficznych, życiowymi przykładami, analogiami i perswazjami apelującymi do zdrowego rozsądku. Nie unikał charakterystycznych dla historyka literatury tej epoki prostych hipotez psychologicznych (których obecność krytykował u Chmielowskiego), a przyczynek był podstawowym gatunkiem jego wypowiedzi. Był pierwszym polskim neofilologiem i pierwszym polskim profesorem filologii romańskiej. Jego poglądy na historię literatury i pochodzenie dzieł literackich wywołały sprzeciw i kontrowersje. W tej sprawie dwukrotnie polemizował z Edwardem Porębowiczem, który źródła badanych przez Kawczyńskiego wątków umieszczał w średniowiecznym folklorze, a nie literaturze starożytnej. Według opinii późniejszych badaczy i komentatorów stanowisko Kawczyńskiego było istotnie zbyt radykalne, niemniej uzasadnione, pomysłowe i wyprzedzające wobec badań Josepha Bédiera. Zdaniem Zygmunta Czernego (PSB) ostry ton polemik Kawczyńskiego mógł być spowodowany postępującą chorobą autora. Pisma poświęcone rytmice, zwłaszcza publikacja w języku francuskim, zostały odnotowane i skomentowane w kręgu badaczy paryskich, a studia teoretycznoliterackie pozostają świadectwem przenikliwości metodologicznej, interesująco dokumentując złożoność polskiego pozytywizmu i wczesnego dyskursu teoretycznoliterackiego.