Bereżyński Kazimierz

Aleksandra Sikorska-Krystek

Krytyk literacki, satyryk, autor utworów lirycznych i miniatur dramatycznych, filozof, tłumacz. Pseudonimy i kryptonimy: K.B.; Proteusz; Proteusz II; Proteusz III; Proteusz-Jowialski.

Informacje biograficzne. Kazimierz Stanisław Bereżyński urodził się 27 VIII 1888 we Lwowie w rodzinie szlacheckiej h. Sas. Jego przodkowie w poł. XIX w. przenieśli się z Wołynia do Małopolski. W 1899 r. skończył klasę pierwszą (ze stopniem pierwszym z odznaczeniem) w Gimnazjum św. Anny (Nowodworskim) w Krakowie. Po śmierci matki w 1898 r. Bereżyński wychowywał się u dziadków – Ludwiki i Władysława Bielańskich – w Jarosławiu. W l. 1900–1902 uczęszczał do prywatnego gimnazjum (Zakładu Naukowo-Wychowawczego oo. jezuitów) w Bąkowicach pod Chyrowem, gdzie w 1902 r. ukończył klasę czwartą ze stopniem celującym. Później podjął naukę w szkole w Jarosławiu, gdzie zdał maturę w 1906 r. Następnie kształcił się na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego, na którym w 1910 r. otrzymał stypendium w wysokości 315 koron. W czasie studiów był członkiem Koła Filozoficznego Uczniów UJ, w listopadzie 1909 r. został jego prezesem, a w grudniu 1910 r. członkiem komisji rewizyjnej. Brał udział 12 VII 1910 w uroczystym pożegnaniu odchodzącego na emeryturę prof. Maurycego Straszewskiego. W imieniu studentów wręczył swemu mistrzowi pamiątkowy album. W 1910 r. z okazji dwudziestopięciolecia pracy naukowej Wincentego Lutosławskiego wziął udział w organizacji 12 wykładów, które miały odbyć się na Uniwersytecie Jagiellońskim. Wraz z innymi podpisał broszurę protestacyjną przeciwko odwołaniu przez Senat UJ wystąpień Lutosławskiego. Jego mistrzami uniwersyteckimi byli prof. Maurycy Straszewski, ks. prof. Franciszek Gabryl, ks. prof. Stefan Pawlicki. Na UJ Bereżyński zdobył tytuł doktora filozofii. Owocem jego pracy było studium Filozofia Cypriana Norwida (1911). Cezary Jellenta wspominał, że w czasie kiedy Bereżyński podjął się studiów nad językiem Norwida, wykładowcom filozofii na Uniwersytecie Jagiellońskim autor Quidama jawił się jako „poetycka i artystyczna schizma” (C. Jellenta, Kazimierz Bereżyński, „Przegląd Poranny” 1916, nr 164).

Bereżyński zmuszony był z powodów materialnych do zarzucenia regularnej pracy na uniwersytecie. Po ukończeniu studiów filozoficznych objął posadę zastępcy nauczyciela w c.k. gimnazjum w Wadowicach (w lutym 1911 r.), a we wrześniu 1911 r. w Gimnazjum Nowatorskim w Nowym Targu, w którym nauczał języka polskiego, łaciny, języka niemieckiego. Z powodów zdrowotnych zrezygnował z posady nauczyciela, a po podratowaniu zdrowia nie wrócił do zawodu.

Znane są jego dwa adresy zamieszkania: w Krakowie przy ul. Zamkowej 22 oraz przy ul. Powiśle 2. W 1912 r. wstąpił do redakcji „Rydwanu” wydawanego pod redakcją Jellenty, z którym się przyjaźnił i którego działalność krytycznoliteracką niezwykle cenił. Był „redaktorem odpowiedzialnym” tego czasopisma, co nie pozostawało bez wpływu na formułowanie ocen na temat jego działalności: „»Rydwan« – cięgiem się osie psują; skrzypi, tęgo i sprawnie powoził śp. K. Bereżyński; zdaje się, że kształt triumfalnego rydwanu Cezara był zgoła inny” – pisał Kuźma Żbik w „Ponowie” (Izmy krytyczne, „Ponowa” 1921, nr 1).

Bereżyński zajmował się też pracą społeczną. Był członkiem Związku Chyrowiaków w Krakowie, członkiem zwyczajnym Towarzystwa Filozoficznego w Krakowie i Towarzystwa Ochrony Piękności Miasta Krakowa i okolicy. Jego ogromną pasją było strzelectwo. W 1912 r. wstąpił do towarzystwa „Strzelec”, w którym pełnił funkcję szeregowca. Na wieść o wybuchu I wojny światowej wystąpił z redakcji „Głosu Narodu” i zgłosił się przed komisję poborową Legionów Polskich. Zostały mu przydzielone 9 VIII 1914 komenda etapowa krakowska, później oddziały w Zagłębiu Dąbrowskim, następnie batalion uzupełniający Andrzeja Galicy. W wojsku Bereżyński dosłużył się stopnia podchorążego Legionów Polskich. Został ranny 19 XI 1914, leczył się w szpitalu w Wędryni. Odbył też kurację w Merano i Gmunden. Z powodów zdrowotnych opuścił legion. Został arbitrowany w Wiedniu 1915 r.

Po powrocie do Krakowa rozpoczął pracę w ukazującym się od 1 VIII 1915 „Tygodniku Ilustrowanym Polskim” (wydawanym pod redakcją L. Rydla i kierownictwem artystycznym A.S. Procajłowicza). Po ustąpieniu Rydla został redaktorem czasopisma (nie był jednak wzmiankowany w stopce redakcyjnej). Po upadku czasopisma, na krótko przed śmiercią, pracował jako referent literacki Centralnego Biura Wydawniczego Naczelnego Komitetu Narodowego w Krakowie.

Zmarł 1 IV 1916 w Krakowie. Jak pisał Jellenta, do grobu zaprowadziła Bereżyńskiego „towarzyszka lekkomyślnych junaków sztuki i poezji – choroba piersiowa”. Został pochowany 3 IV 1916 na cmentarzu legionistów (dziś w obrębie cmentarza Rakowickiego). Mowę podczas uroczystości pogrzebowych wygłosił prezes Towarzystwa Filozoficznego w Krakowie, Maurycy Straszewski. Po śmierci krytyka zapowiadano wydanie zbiorowe jego dzieł, co nie zostało zrealizowane. Jego spuścizną rękopiśmienną dysponowała siostra, Ludmiła Bereżyńska (1891–1970).

Jellenta uważał, że Bereżyński był znany przede wszystkim na ziemiach zaboru austriackiego; pisał, że „mimo porządnego, systematycznego wykształcenia” Bereżyński to „doskonały wagabunda z plantów i kawiarni, dusza piękna, ale o żadne pozory piękna niedbająca; indywidualność jedna z tych, co pozwalały sobie na dość bulwarową popularność, pewna, że wewnętrzne mocne poczucie linii i stylu swej osoby, zawsze ją uchroni przed szpetnościami życiowego rozbitka lub wykolejeńca”.

O Norwidzie. W 1911 r. Bereżyński opublikował pracę Filozofia Cypriana Norwida („Sfinks” 1911, nr 38–41), która niebawem ukazała się w Warszawie jako odbitka. Studium podejmujące filozofię słowa w twórczości autora Quidama było szeroko komentowane. Pracę na łamach „Głosu Narodu” zrecenzował Emil Zegadłowicz, który doceniał jej nowatorski charakter: „W ogóle jest to w tym rodzaju praca pierwsza, którą tak ze względu na treść arcyciekawą, jak niepospolite wczucie się krytyka – artystycznym umiłowaniem przedmiotu spotęgowane – z całym uznaniem powitać należy”; „Pracę swą nazywa sam autor rekonstrukcją filozofii Norwida. Zdaje sobie sprawę, że ta rekonstrukcja może być pod wielu względami niedokładną. Do fachowej krytyki należy błędy wyszukać, niedomówienia sprostować. Tutaj zaznaczyć należy, że trudy około pracy łożone opłaciły się sowicie – dzieło nie mija się z celem. Przy jego pomocy czytelnik przedrze się przez mroczny bór ducha Norwidowego, znachodząc wzdłuż żmudnej drogi znaki wytyczne – drogowskazy, doprowadzające do syntezy” (Z pracowni artystyczno-literackiej profesora I. Chrzanowskiego, „Głos Narodu” 1912, nr 22).

Działalność krytyczna. Za debiut krytyczny Bereżyńskiego uznaje się studium estetyczne Przypomnienia o sztuce („Rydwan” 1912, t. 1). Wczesny artykuł jest emanacją jego poglądów na relacje zachodzące między życiem a sztuką oraz głosem na temat dominujących kierunków literackich (m.in. realizmu i naturalizmu). Krytyk uważał, że sztuka jest zarazem afirmacją i negacją życia. Pojmował kosmopolityzm sztuki jako zdolność wyzwalania z pospolitości „szarzyzny życiowej” w wielu jej aspektach. Uważał, że każda twórczość artystyczna stanowi przezwyciężenie własnej indywidualności, a sposób jej osiągnięcia składa się na indywidualność twórcy. Twierdził, że sztuka pozostaje w nieustannym związku z życiem etycznym, religijnym, społecznym. Bereżyński jednak stanowczo sprzeciwiał się tendencji jako dominancie dzieła: „Jednakże rola sztuki kończy się na wskazaniu problemu, na zamąceniu harmonii, na negacji; obce jest jej dążenie pozytywne, a chociaż może stwarzać i stwarza ideał, nie wolno jej przykrawać ideału do potrzeb dnia, nie wolno jej być tendencyjną” (tamże). Podkreślał, że zadaniem artysty jest nieustanne wznoszenie się ponad aktualność, wydobywanie z pierwiastka narodowego tego, co ogólnoludzkie. W swych rozważaniach powoływał się na słowa Norwida, który w Promethidionie zawarł myśl o „podnoszeniu ludowego do ludzkości”. Pisał: „[…] sztuka, która chce być co do treści narodową lub społeczną, tym samym nie jest sztuką, a może być tylko literaturą. I nie jest celem sztuki czyn ani propaganda czynu” (tamże).

Na łamach „Rydwanu” Bereżyński publikował recenzje książek, m.in. U opoki mesjanizmu. Nowe szkice z psychologii narodów słowiańskich (1912) Mariana Zdziechowskiego, Pamiętnika (1913) Stanisława Brzozowskiego, pierwszego tomu Dziejów filozoficznej myśli polskiej w okresie porozbiorowym (1912) Straszewskiego. Komentował nowinki literackie – krytycznie wypowiadał się na temat założenia w Krakowie przez Augustyna Wróblewskiego wolnomyślicielskiego miesięcznika „Przyrodniczy Pogląd na Świat i Życie”. Z osobistymi zapatrywaniami Bereżyńskiego korespondowały publikowane w „Rydwanie” Aforyzmy zacofańca („Wolnomyśliciel to człowiek wolny, któremu brak woli”; „Rydwan” 1912, t. 1) czy „Rodziną Połanieckich Stefana Żeromskiego są Dzieje grzechu” (tamże). W „Rydwanie” Bereżyński publikował felietony satyryczne zatytułowane Fama krakowska, Fama lwowska, Fama warszawska, które stanowiły „przegląd charakterystycznych wydarzeń z życia i literatury danej chwili”. Autor piętnował w nich przede wszystkim dorobkiewiczostwo lokalnych polityków.

Bereżyński współpracował również z „Literaturą i Sztuką”, dodatkiem „Dziennika Poznańskiego” oraz z krakowskim „Głosem Narodu” (zamieścił tu omówienia książek S. Brzozowskiego, J.A. Herbaczewskiego, M. Jehanne Wielopolskiej). W poznańskim czasopiśmie recenzował też książki Jellenty Druid Juliusz Słowacki (1911) oraz Grający szczyt. Studia syntetyczno-krytyczne (1912).

Zajmował się twórczością Stanisława Witkiewicza i Stanisława Wyspiańskiego (np. Organizator narodowej wyobraźni. W ósmą rocznicę śmierci Stanisława Wyspiańskiego, „Ilustrowany Tygodnik Polski” 1915, nr 18). Krytyk postrzegał w twórczości Wyspiańskiego realizację słów Norwida: „Narodowy artysta organizuje wyobraźnię, jak na przykład polityk narodowy organizuje siły stanu”. Tomasz Lewandowski (1975) twierdzi, że w artykule poświęconym Wyspiańskiemu Bereżyński polemizował z interpretacją Jellenty, który odczytywał trzeci akt Wyzwolenia jako nietzscheańskie przezwyciężenie złudzeń świadomości narodowej.