Kelles Krauz Kazimierz

Katarzyna Chmielewska

Socjalista, marksista, socjolog, filozof, działacz polityczny, publicysta, pedagog, teoretyk i działacz PPS. Pseudonimy i kryptonimy: El. Es., El. Esse, Elehard Esse, Es., C. Halak, Interim, K. K., K. Kr., K. R., K. Rad., Lu, Michał Luśnia, Michalak, M. L., R. S. Ławski, K. Radosławski, Z., Z. Z.

Informacje biograficzne. Kazimierz Radosław Elehard Kelles-Krauz urodził się 22 III 1872 w Szczebrzeszynie w pow. zamojskim w rodzinie wywodzącej się ze szlachty kurlandzkiej (przysługiwał mu tytuł barona), zubożałej po powstaniu styczniowym (konfiskata majątku jako kara za udział w insurekcji, ojciec – Michał Kelles Krauz był zmuszony podjąć pracę urzędniczą), o dużych tradycjach intelektualnych i niepodległościowych (matka, Matylda z Daniewskich, była siostrzenicą Piotra Wysockiego). W l. 1882–1890 uczęszczał do gimnazjum radomskiego, gdzie współtworzył nielegalną grupę samokształceniową „Ariele” studiującą m.in. dzieła Karla Marxa. W tym czasie zadebiutował jako publicysta i rozpoczął agitację polityczną wśród chłopów, przygotowując broszurę, która w 1897 r. w Londynie ukazała się pod tytułem Czy nie ma już u nas pańszczyzny, a popularyzowała ideę wartości dodatkowej Marxa. Usunięty karnie z gimnazjum w Radomiu, eksternistyczny egzamin maturalny zdawał w Kielcach. W tym czasie pisał artykuły do warszawskich czasopism „Głos” i „Prawda”. Z powodu negatywnej opinii dyrektora gimnazjum w Radomiu nie mógł studiować na Wydziale Prawa Uniwersytetu Warszawskiego ani też na uczelniach w Rosji. W 1892 r. wyjechał do Paryża, podjął na Sorbonie studia społeczne uwieńczone rozprawą L’age d’or de Vico aux marxistes – Evolution de l’idee de la renaissance du passe dans l’avenir chez Vico, Rousseau, Hegel et marxistes (1898). Zaangażował się w prace polskich socjalistów w Paryżu, szczególnie aktywnie działał w Związku Zagranicznym Socjalistów Polskich oraz w międzynarodowym środowisku lewicowym we Francji. W marcu 1895 r. powołano go w skład redakcji „Przedświtu”, do sześcioosobowej tzw. komisji literackiej, używał wówczas pseudonimów Michał Luśnia i K. Radosławski. W 1893 r. został członkiem Międzynarodowego Instytutu Socjologicznego. Podczas pierwszego Międzynarodowego Kongresu Socjologicznego w 1894 r. wygłosił referat, w którym sformułował koncepcję prawa retrospekcji przewrotowej (nawiązywanie do przeszłości jako element wzmacniający rewolucję). Wycofując się z części obowiązków organizacyjnych, coraz więcej czasu i uwagi poświęcał pracy teoretycznej i redaktorskiej. Redagował „Bulletin officiel du Parti Socialiste Polonais”, publikował w „Przedświcie” (1895–1905), „Świetle” (1898–1904), krakowskim czasopiśmie „Naprzód” (od 1901) oraz w „Prawie Ludu”, a także w lwowskim „Nowym Robotniku”. Brał udział w dyskusjach nad programem PPS, zwłaszcza nad jego charakterem klasowym i kwestią niepodległościową. Pisał do „Przeglądu Filozoficznego” (1897–1905), „Głosu” (1886–1905), „Ateneum” (1888–1898), „Prawdy” (1890–1905), „Przeglądu Tygodniowego” (1898–1904), „Ogniwa” (1904–1905), „Kuriera Warszawskiego” i „Kuriera Codziennego” (1905) oraz krakowskiej „Krytyki” (1896–1905). Jako Elehard Esse występował na wielu kongresach międzynarodowych ruchu socjalistycznego, gdzie przedstawiał referaty na temat relacji psychologii i socjologii i gdzie dopracował swoją koncepcję retrospekcji historycznej. Żywo uczestniczył również w międzynarodowych badaniach socjologicznych. Publikował rozprawy w „Annales de l’Institut international de sociologie”, „Prawdzie” oraz „Revue international de sociologie”. W 1886 r. rozpoczął studia w paryskiej École libre des sciences politiques (prawo, historia i ekonomia), w 1901 r. w Brukseli otrzymał stopień doktora nauk społecznych. Zamieszkał w Wiedniu, gdzie ponownie podjął studia prawnicze, których jednak nie zdołał ukończyć. Jego żoną była Maria Katarzyna z d. Goldsteyn (Goldstein). Zmarł na gruźlicę 24 VI 1905 w Pernitz w Austrii.

Poglądy. Kelles-Krauz brał czynny udział w dyskusjach i formowaniu programu PPS, tocząc spór z Różą Luksemburg; w przeciwieństwie do niej uznał kwestię polskiej niepodległości za zasadniczą dla społecznego ładu w Europie, ponieważ polskie dążenia niepodległościowe były stałym czynnikiem rewolucjonizującym centrum europejskiej reakcji, czyli carat. Polskie aspiracje uważał zatem za zarzewie rewolucji. „Patriota powinien być socjalistą. Patriotyzm i socjalizm to jedno!” (Klasowość naszego programu, 1894). Jednocześnie krytykował rodzący się polski ruch nacjonalistyczny jako fałszywie diagnozujący rzeczywistość i szkodliwy zarówno dla rozwoju społecznego, jak i dla obywateli, w wielu artykułach gorąco sprzeciwiał się antysemityzmowi, postulując nie tylko przyznanie równych praw politycznych Żydom, ale również uznanie ich praw kulturowych: „[…] powinniśmy pojęcie równouprawnienia obywatelskiego Żydów rozszerzyć i na prawo posiadania własnej narodowości, powinniśmy uznać tę narodowość w stopniu, w jakim sami Żydzi ją uznają” (W sprawie narodowości żydowskiej, „Krytyka” 1894, t. 1).

Poglądy filozoficzne i społeczne Kelles-Krauza charakteryzowały się specyficznym eklektyzmem, jego marksizm wzbogacił się o elementy idealizmu niemieckiego (zwłaszcza Hegla) oraz francuskiego pozytywizmu (Comte). Spośród socjologów najwyżej cenił Antonia Labriolę, teoretyka materializmu historycznego. Publicysta prowadził badania interdyscyplinarne na pograniczu socjologii, filozofii i psychologii. Jego oryginalnym osiągnięciem było sformułowanie prawa retrospekcji historycznej, które brzmiało: „Ideały, którymi wszelki ruch reformacyjny pragnie zastąpić istniejące normy społeczne, podobne są zawsze do norm z bardziej lub mniej oddalonej przeszłości” (Socjologiczne prawo retrospekcji, „Ateneum” 1897, t. 3). Prawo to oznaczało, że w każdym nowym systemie społecznym przejawia się kontynuacja systemu starego, lecz także że nowy porządek przywdziewa historyczną maskę i dąży do restytucji zamierzchłego, wyidealizowanego wyobrażenia o przeszłości, a tym samym uprawia swoistą politykę historyczną. Dzięki tej syntezie nowego i starego rewolucja może liczyć na uzasadnienie i wzmocnienie. Idea ta nie doczekała się rozwinięcia, chłodno przyjęli ją Edward Abramowski (1889) i Ludwik Krzywicki (1908), po wojnie ostro skrytykował Bronisław Baczko (1948) i Adam Schaff (1949) jako pomijającą wątek walki klas, do głosów krytycznych dołączył również Kołakowski w Głównych nurtach marksizmu. Przychylnie odnosił się do niej natomiast Julian Hochfeld, widząc w niej przykład marksizmu otwartego.

Krytyka literacka i refleksja estetyczna. Krytyka literacka nie stanowiła głównego obszaru zainteresowań Kelles-Krauza, więcej miejsca poświęcał ogólnym rozważaniom estetycznym; był zwolennikiem materializmu historycznego w objaśnianiu genezy i funkcji zjawisk estetycznych. Sprzeciwiał się kantowskiej zasadzie autoteliczności dzieła sztuki jako praktyki samocelowej, uznawał ją za obcą sztuce u jej podstaw i fałszywie rozpoznającą pole sztuki. Socjolog dostrzegał społeczny kontekst i siłę oddziaływania sztuki, uznawał, że jako materialny wytwór człowieka jest związana ze stopniem rozwoju technicznego i z podziałem pracy; stanowi zaspokojenie jego naturalnych potrzeb estetycznych (mają je również zwierzęta); jako dziedzina symboliczna pozwala natomiast człowiekowi przekroczyć próg dzielący naturę i kulturę, propaguje idee i postawy korzystne dla społecznego rozwoju. Wywodząc sztukę z potrzeb społecznych, był jak najdalszy od wulgarnego sprowadzania dzieła artystycznego do parametrów ekonomicznych: „Możemy przytoczyć dowcipne słowa jednego z wybitniejszych zwolenników naszego pojmowania dziejów, prof. Labrioli, który protestuje przeciw przypisywaniu najfantastyczniejszemu nawet »materialiście« zamiaru i chęci »sprowadzania « treści i formy każdej tercyny Dantego do ksiąg rachunkowych ówczesnych kupców florenckich. Niemniej wszakże faktem jest, że Dante był wyrazicielem dążeń kupieckiego mieszczaństwa włoskiego, dążeń do jedności narodowej i silnego rządu, dążeń wrogich feodalizmowi” (Muzyka i ekonomia, „Prawda” 1902, nr 1).

W krytyce literackiej, poświęconej głównie dziełom polskim i francuskim, skupiał się na przekazie ideowym literatury, głębi psychologicznego rysunku oraz wnikliwości analizy historycznej, wykazywał wrażliwość na klasowe i społeczne uwarunkowania narracyjne, ale przede wszystkim na zaangażowanie w procesy postępowe i rewolucyjne. Jego głównymi tematami były: rewolucyjna zmiana, położenie mniejszości narodowych, zwłaszcza Żydów, oraz emancypacja kobiet. W tekstach poświęconych twórczości Marii Konopnickiej, której przyznawał miano najbardziej społecznej w polskiej literaturze (Konopnicka zapośredniczą wszystkie idee i wrażenia zmysłowe przez poczucie nierówności społecznej), zwracał uwagę, że jej ideały kobiecości oznaczają patriarchalne ograniczenie roli kobiet do współczujących, opiekuńczych partnerek mężczyzn, Konopnicka nie przewiduje dla nich ról samodzielnych, nie docenia sprawczości i własnych aspiracji kobiet (Idee społeczne w utworach Konopnickiej, „Krytyka” 1902, nr 10; Kwestia kobieca w poezjach Konopnickiej, tamże). Podobne zarzuty kierował wobec powieści Zoli, cyklu Ewangelie (Idealizm Zoli, „Prawda” 1901, nr 35) oraz Emancypantek Prusa, uznając, że ideałem w powieści są kobiety poświęcające się patriarchalnej rodzinie, zapominające o własnych ambicjach i potrzebach (Klasowość w „Emancypantkach” Prusa, „Przegląd Poznański” 1894, nr 21). Postaci samodzielne i świadome swych pragnień, będące motorem zmiany, Prus przedstawił w świetle negatywnym, jako egoistki niszczące społeczną tkankę. W tym sensie Prus nie przekroczył horyzontu drobnomieszczańskiego. W twórczości Marii Konopnickiej, która najlepiej zdaniem Kelles-Krauza uchwyciła istotę kapitalizmu, razi recenzenta pobrzmiewająca niekiedy „koturnowa deklamacja” i „rezonerstwo”, nieumiejętność trafienia we właściwy ton, co wynika z problemów reprezentacji społecznej: ze względu na ograniczoną perspektywę inteligencką Konopnicka „nie może stanąć na stanowisku ludu, na stanowisku klas pracujących – w czym może tkwi źródło jej dysonansów artystycznych” (Idee społeczne w utworach Konopnickiej). Krauz pisał również o dramatach Stanisława Wyspiańskiego – Wesele i Wyzwolenie, widząc w nich przenikliwą analizę niemocy politycznej i kulturowej, zarzucając jednak autorowi ograniczenie horyzontów do świata tradycyjnej historii szlacheckiej i poszlacheckiej, która nie dostrzega problemów rozwiniętego społeczeństwa kapitalistycznego (Judyta i Rachela, „Prawda” 1902, nr 4; Konrad czy Hamlet, „Prawda” 1903, nr 11–13).

Jako jeden z pierwszych krytyków rejestrował problem kultury masowej, ubolewając nie tyle nad upowszechnieniem złego smaku i panowaniem poślednich gustów, ile utrwaleniem konserwatywnych wzorców społecznych zachowań i wyobrażeń społecznych. W tym kontekście narzekał, że polski czytelnik masowy czyta głównie powieści Sienkiewicza, które są jednostronną, szlachecką idealizacją przeszłości, choć zarazem w powieści Quo vadis? dostrzegał zjawisko retrospekcji historycznej, a więc podkreślał, że pod maską wspólnoty pierwszego chrześcijaństwa należy dostrzec rysy idealnej wspólnoty społecznej, wolnej od społecznej alienacji i sprzeciwiającej się państwowej, imperialnej przemocy (Powieść rewolucyjna, „Naprzód” 1897, nr 1).

Dorobek krytycznoliteracki Kazimierza Kelles-Krauza nie jest bogaty. Lektura jego prac pozwala jednak poznać najlepsze dokonania wczesnej fazy rozwoju polskiej socjologii sztuki, wolne od dogmatyzmu i ideologicznych retuszy.