Kisielewska Julia [J. Oksza]

Małgorzata Okulicz-Kozaryn

Krytyk, publicystka, nauczycielka. Pseudonimy i kryptonimy: J.O.; J. Oksza; Julia Oksza.

Informacje biograficzne. Julia Teresa z Krzymuskich Kisielewska urodziła się w 1874 r. w Budzisławiu Kościelnym na Kujawach w rodzinie ziemiańskiej jako najstarsza córka Marii z Orzechowskich h. Oksza (1850–1901) i Stanisława Krzymuskiego h. Radwan (1840–1902). Wczesne publikacje podpisywała nazwiskiem rodowym. Jej rodzeństwo to: Anna Franciszka (1876–1923), zam. Opieńska; literatka Maria Kazimiera Krzymuska (1878–1923), zam. Iwanowska (pseud. Theresita); Stanisława Zofia (1889–1964), nauczycielka francuskiego; Feliks Antoni (ur. 1870), lekarz; bliźniacy Ignacy Józef (1882–1944), prawnik i Kazimierz Zygmunt (1882–1951), nauczyciel historii. Zainteresowania literackie odziedziczyła po matce, Marii Orzechowskiej (pseud. Marcin Oksza), autorce studiów krytycznych o najnowszej literaturze polskiej i francuskiej. Domową edukację uzupełniła na kursach Adriana Baranieckiego w Krakowie, gdzie czasowo mieszkała u siostry swej matki, Anny, żony profesora UJ Wincentego Zakrzewskiego, historyka, w l. 1890–1891 rektora uczelni. W 1901 r. poślubiła w Paryżu dramaturga i krytyka Jana Augusta Kisielewskiego. Przez kilka miesięcy redagowała „Świat Kobiecy” (1906/1907), współpracowała z licznymi czasopismami: „Tygodnikiem Ilustrowanym”, „Czasem”, „Ateneum”, „Bluszczem”, „Tygodnikiem Polskim”, „Przeglądem Narodowym”, „Słowem Polskim”, „Gazetą Warszawską”, „Kurierem Niedzielnym”, drukowała także w „Dzienniku Poznańskim”, „Kurierze Literacko-Naukowym”, „Naprzodzie”, „Dzienniku Kijowskim”, „Wiadomościach Polskich”. Uczestniczyła w zjazdach kobiet polskich w Warszawie w 1907 r. i w Krakowie w 1914 r. Od 1907 r. uczyła historii w żeńskich szkołach średnich, w l. 1908–1912 pracowała w eksperymentalnej szkole w Klarysewie. W 1917 r. została dyrektorką II Gimnazjum Żeńskiego w Płocku (późniejsze Państwowe Seminarium Nauczycielskie Żeńskie). W 1924 r. wyjechała do Genewy, gdzie wizytowała Instytut Rousseau i placówki pedagogiczne, m.in. stosujące metodę Montesori. Pisała projekty reform nauczania (O potrzebie reformy szkoły średniej dla dziewcząt, 1918), podręczniki i wypisy do nauki historii (wielokrotnie wznawiane Historia Polski. Kurs średni i W służbie Ojczyzny) i prace o patronce szkoły Zofii z Konarskich Bukowieckiej. W Płocku w kwietniu 1936 r. obchodziła jubileusz trzydziestopięciolecia pracy nauczycielskiej; za pracę na rzecz szkolnictwa odznaczona Złotym Krzyżem Zasługi. Owdowiała w 1918 r., w 1938 r. przeniosła się do córki Róży Zawadzkiej (1902–1944) do Łodzi; w czasie II wojny działała w konspiracji i tajnym nauczaniu w Warszawie. W okresie międzywojennym prowadziła badania historyczne (cykl Chełmszczyzna. Unia a schizma. Męczennicy a hajdamacy, „Bluszcz” 1918; niezachowana monografia rodziny Czartoryskich). Zmarła w 1943 r. w Michałowie pod Grójcem; na tablicy grobu rodzinnego na Powązkach pod jej imieniem i nazwiskiem widnieje podpis: historyk.

Działalność krytyczna. Od 1896 r. Julia Krzymuska zamieszczała w „Tygodniku Ilustrowanym” prace dotyczące pedagogiki, w tym kształcenia artystycznego i literatury dla dzieci i młodzieży. Z pismem intensywnie współpracowała przez wiele lat, publikując teksty o różnej tematyce. Ogłosiła szkic Z psychologii kobiecej. Typy i charaktery w życiu i powieści („Ateneum” 1899, t. 3), w którym nawiązując do cyklu prac „kobiet o kobietach” w „Revue des revues”, zarysowała przemiany wizerunku polskiej kobiety na przestrzeni XIX w. W dążeniu do uchwycenia charakteru Polek podkreśliła znaczenie Narcyzy Żmichowskiej, dzięki której „widzimy kobietę wewnętrzną, samą dla siebie, gdy zwykle przypatrujemy się jej obrazowi odbitemu w pryzmacie męskiej wrażliwości”, i entuzjastek („rzucały więc śmiałe myśli, szczęśliwe przyjaźnią wspólną”), akcentowała trudne położenie następnego pokolenia („Ile głębokich dramatów kobiecej duszy spoczywa gdzieś w niepamięci! Na tym tle można zrozumieć bluźniercze wybuchy Konopnickiej i zimną, zamkniętą w sobie, surową obojętność Orzeszkowej” z czasów młodości). Obok dążeń emancypacyjnych autorka doceniła także zasługi nurtu tradycyjnego rozwijającego się „na gruncie katolickim, religijnym, nieprzerwanie od Hoffmanowej aż do dni naszych z panią Duchińską, Deotymą, Krakowową, J.M. Zaleską”. Oryginalnie oceniła kreacje kobiece począwszy od ich portretów u Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego, Aleksandra Fredry po twórczość najnowszą, kładąc nacisk na intelektualne i moralne rysy bohaterek literackich, traktowanych tyleż jako odzwierciedlenie rzeczywistych typów, ileż jako wzory oddziałujące na wyobraźnię czytelników. Efekty przemian w ostatnim stuleciu zdiagnozowała tak: „O równouprawnienie nie walczy już ta kobieta współczesna z mężczyzną – bo je ma, stoi obok najbujniejszych umysłów, rozumie je, rozumie wszystko” (tamże). Erudycyjny szkic, pełen odniesień do literatur obcych, zapowiadał stałą cechę pisarstwa Kisielewskiej: szczególne zainteresowanie problematyką kobiecą, skoncentrowanie na kwestiach etycznych, łączące otwartość na nowe propozycje z przywiązaniem do tradycji.

Postawa krytycznoliteracka Julii Krzymuskiej została wyraźnie zamanifestowana w artykule Wacław Sieroszewski („Ateneum” 1900, t. 1), w którym z dużym uznaniem scharakteryzowała „Sieroszewskiego jasną, w marmurze kutą prozę” (na temat tego autora wypowiedziała się już w 1899 r., recenzując zbiór opowiadań W matni, „Czas” 1899, nr 43–44). Tematykę i styl następnych utworów prozaika oceniała entuzjastycznie: „Artysta to z »łaski Bożej«, obdarzony bystrym wzrokiem i wrażliwością na objawy zewnętrzne życia, na kolory i kształty, z wyobraźnią silną, konkretną, wyrażającą się jasno, zwięźle, w rysach prostych, rzucanych pewną i śmiałą ręką, artysta szczery i głęboki” (Wacław Sieroszewski). Szczególne bogactwo świata przedstawionego, jego geograficzne i etnograficzne zróżnicowanie oraz szeroki rejestr emocjonalnych i duchowych przeżyć postaci uzupełnia jeszcze ceniony przez autorkę „pierwiastek dzielności”, stawiający według niej pisarza w pobliżu Johna Ruskina, Lwa Tołstoja, Antonia Fogazzara, Maurice’a Maeterlincka: „Sieroszewski nie łudzi się optymizmem, nie dając nigdzie zakończenia kłamliwą obietnicą nagrody, ale wypowiada stanowczo swoje prawdy etyczne, które bez względu na powodzenie mają wartość niezmienną” (tamże).

Kisielewska kilkakrotnie wypowiedziała się na temat utworów Stefana Żeromskiego. Omówiła Ludzi bezdomnych („Czas” 1900, nr 83, wyd. wieczorne), dostrzegając jego „wrażliwość niezmiernie czułą” i pesymizm „pełen powagi i rezygnacji”; te cechy talentu pisarza wywiodły go jednak na manowce w Dziejach grzechu, w których według recenzentki (Dusza kobieca w „Dziejach grzechu”, „Dziennik Kijowski” 1908, nr 54–55) „rzucił się na wszystko, co ludzkie w człowieku […], zhańbił, zdeptał, skopał w sobie i bliźnim to, co życiu daje cenę i wartość, zerwał moralne węzły odpowiedzialności i szacunku wewnętrznego”. Co więcej, wytknęła autorowi niekonsekwencję w kreacji bohaterki, która „jest organizacją wybitnie pogańską”, tymczasem powieść początkowo przypisuje jej chrześcijańską wrażliwość sumienia. Wyżej oceniła Urodę życia za „ciepłą radosną czułość” i budzenie „sumienia narodowego” („Bluszcz” 1912, nr 33–34). Temperament pisarza walczącego „z polską małodusznością i ospalstwem” opisała w artykule Z głębin sumienia polskiego („Tygodnik Polski” 1912, nr 26), omawiając natomiast Wierną rzekę („Tygodnik Polski” 1913, nr 20–21), polemizowała z podtytułem powieści Klechda, argumentując na rzecz tezy o romansowości utworu.

Bohaterem wypowiedzi krytycznoliterackich Kisielewskiej był też znany jej osobiście od 1892 r. Stanisław Wyspiański. Zrecenzowała łącznie Legendę, Meleagra i Warszawiankę („Czas” 1899, nr 111), znajdując w nich wspólny „podkład tragiczny” i wiążąc je silnie z plastyczną twórczością artysty. Wskazała „elementy świetne, jak i wady”, usiłowała wyjaśnić powstające u widzów wrażenie „dziwactwa”, po części usprawiedliwiając takie reakcje szokującą niezależnością twórczą Wyspiańskiego. Po śmierci artysty poświęciła mu szkic Z dziejów męczeńskiego żywota („Bluszcz” 1907, nr 49) o pokonywaniu przeciwności dzięki niezwykłej sile osobowości oraz artykuł Wyspiański przed „Weselem” („Głos Polski” 1907, nr 14), w którym dokonała oryginalnej i celnej charakterystyki jego talentu: „[…] intelektualizm, połączony z olbrzymią ekspansywnością pomysłów, zdawał się pochłaniać w nim zdolność prostego odbierania wrażeń”. Ogłosiła szkic Z młodzieńczych lat Stanisława Wyspiańskiego („Przegląd Narodowy” 1909, nr 2–3) wraz z listami autora Wesela do Henryka Opieńskiego. Przychylnie zrecenzowała („Gazeta Warszawska” 1910, nr 113–114) monografię Adama Grzymały-Siedleckiego Wyspiański. Cechy i elementy jego tworczości (1909). Opublikowała Ostatni akt „Wesela” („Bluszcz” 1915, nr 15) dotyczący warszawskiego wystawienia dramatu oraz nakreśliła paralelę Wyspiański i Witkiewicz („Bluszcz” 1915, nr jubileuszowy). W następnym roku ogłosiła  interpretacyjny szkic Z powodu „Wyzwolenia” („Wiadomości Polskie” 1916, nr 75).

O kwestii kobiecej. W 1904 r. w „Bibliotece »Tygodnika Ilustrowanego«” wydała przekład pracy Lily Braun Historia rozwoju ruchu kobiecego. Wyrazem zaangażowania w tę kwestię był udział w obradach warszawskiego zjazdu kobiet dla uczczenia jubileuszu Elizy Orzeszkowej; referat Organizacja i taktyka ruchu kobiecego u nas kładący nacisk na potrzebę zdefiniowania „konkretnych i umiarkowanych dążeń”, które miałyby szansę na szerokie poparcie społeczne („Bluszcz” 1907, nr 39–40). Wcześniej opublikowała szkic Czterdziestolecie Elizy Orzeszkowej („Tygodnik Ilustrowany” 1906, nr 33) zakończony formułą: „Wielka Polka, czująca najszersze porywy ludzkości w duchu narodowym”. Orzeszkowa wraz z Konopnicką stanowią ważny punkt odniesienia w Kobiecie w naszej literaturze wspołczesnej („Bluszcz” 1908, nr 52), przeglądzie twórczości kobiet ostatniego półwiecza. Po śmierci Orzeszkowej opublikowała Jej testament („Bluszcz” 1910, nr 22), który okazuje się „testamentem wytrwania do ostatka i wierności w rzeczach małych” oraz „testamentem nieugiętości i prostoty”.

Problematyka kobieca zajmowała ją także w wymiarze uniwersalnym; chodziło o dzieła „kobiet genialnych”: „[…] glosy św. Teresy, listy pani de Sevigné, poezje pani Desbordes-Valmore, buntownicze protesty George Sand, tęsknoty ducha Narcyzy Żmichowskiej, bolesny uśmiech Eleonory Duse” (O kulturę kobiecą, „Tygodnik Ilustrowany” 1904, nr 51). Zajmowała ją też „kobieta intelektualna nowego typu” (Neurastenia a intelektualizm, „Tygodnik Ilustrowany” 1905, nr 18).

Z bohaterów innych drukowanych prac krytycznoliterackich Kisielewskiej trzeba wymienić: Cecylię Walewską, Jadwigę Marcinowską, Eugenię Żmijewską, Marię Rodziewiczównę, Jerzego Żuławskiego, Henryka Sienkiewicza, Tadeusza Micińskiego, braci Korab-Brzozowskich, Zdzisława Kleszczyńskiego, Marię Kazecką, Zofię Rogoszównę, Adolfa Nowaczyńskiego, Kazimierę Zawistowską. Wypowiadała się też na temat krytyki literackiej Artura Górskiego, Antoniego Potockiego, Władysława Jabłonowskiego. Interesowała się tradycją romantyczną (Mochnacki, Słowacki, Norwid). Miała dobre ucho do poezji; wychwytywała najważniejsze akordy poetyckie, nadawała im elegancką, atrakcyjną, trafną formułę językową.