Kłokocki Stanisław

Mirosław Strzyżewski

Tłumacz, ekonomista, literat, krytyk literacki. Kryptonimy: Kł…; S. Kł…; S.K.

Informacje biograficzne. Stanisław Kostka Kłokocki urodził się w 1763 r. w Syczykach k. Wołczyna w gub. mińskiej jako syn Jana Józefa Kłokockiego h. Nałęcz z Kłokocka (zm. 1793, starosty kołaczewskiego, posła województwa mińskiego, wojskiego i zarządcy dóbr Czartoryskich) oraz Joanny z Niezabytowskich. Miał brata Stefana Wincentego oraz siostry Elżbietę (po mężu Bykowską) i Eleonorę (po śmierci siostry wyszła za mąż za szwagra, Tadeusza Bykowskiego). Odebrał staranne wykształcenie w warszawskim pojezuickim Collegium Nobilium (1776–1778), opanował łacinę, niemiecki i francuski, co później wykorzystał w pracach przekładowych. Po ukończeniu szkół osiadł w rodzinnych Syczykach. Podobnie jak ojciec pozostawał w kręgu Czartoryskich. Pełnił w Warszawie funkcję naukowego pełnomocnika Puław, zajmował się też wydaniem Dziejów Albertrandiego. Nie przyjął propozycji objęcia katedry w Akademii Wileńskiej. Pracował w kancelarii Adama Kazimierza Czartoryskiego przy Komisji KEN, wizytował szkoły na Rusi i Litwie oraz uczestniczył w przygotowywaniu reform szkolnictwa, zasiadał w Komisji Oświecenia Publicznego w Warszawie pod przewodnictwem Stanisława Kostki Potockiego. Interesował się pedagogiką i ekonomią polityczną, wykazywał spore zdolności literackie. W 1794 r. został członkiem Komisji Porządkowej Brzesko-Litewskiej. Był związany z kręgiem artystyczno-literackim w Puławach, gdzie zaprzyjaźnił się m.in. z Andrzejem Horodyskim, Franciszkiem Dionizym Kniaźninem (autorem ody Do Stanisława Kłokockiego), Marcinem Matuszewiczem, Ludwikiem Kropińskim, pozostawał w kontakcie korespondencyjnym z Franciszkiem Karpińskim. Gromadził też puławskie zbiory biblioteczne i sprowadzał z zagranicy rzadkie druki. Bywał na dworze Czartoryskich w Puławach i Sieniawie (po 1812 r.). W 1814 r. wszedł do utworzonej przez Adama Jerzego Czartoryskiego Komisji Włościańskiej i Ludności Starozakonnej. Po 1814 r. wycofał się z działalności publicznej, zarządzał folwarkiem w Woskrzenicach (1817), z zainteresowaniem obserwował projekty nowoczesnej organizacji pracy w majątku Joachima Chreptowicza w Szczorszach. Młodzieńcze prace (oracje szkolne) i próby przekładowe publikował na łamach „Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych”, współpracował krótko z „Nowym Pamiętnikiem Warszawskim” (1804) i „Dziennikiem Wileńskim” (1805–1806), a następnie z warszawskimi czasopismami naukowymi: „Pamiętnikiem Naukowym” (1819), „Astreą” (1821), „Pamiętnikiem Warszawskim Umiejętności Czystych i Stosowanych” (1829), „Pamiętnikiem Umiejętności Moralnych i Literatury” (1830), na łamach których zamieszczał przekłady artykułów z zakresu ekonomii, pedagogiki, nauk etycznych oraz poezji. Ceniono go za szerokie horyzonty intelektualne i opinie dotyczące literatury czy teatru, najczęściej wyrażane w korespondencji prywatnej. Był członkiem Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, choć często przeszkadzały mu konserwatywne poglądy wielu uczestników narad oraz ramy organizacyjne Towarzystwa, czemu dawał wyraz w listach do Adama Jerzego Czartoryskiego. Dalsze losy Kłokockiego po upadku powstania listopadowego są nieznane (jego nazwisko pojawia się w 1831 r. na liście żyjących członków Towarzystwa). Data śmierci nie została dotąd odnotowana. W broszurze Bazylego Mochnackiego o poczynaniach pewnego Żyda, malwersanta, donosiciela i przestępcy, działającego w służbie rosyjskiej w Warszawie (B. Mochnacki, Sprawa Birnbauma, 1830), znajdujemy adnotację, że pisarz Kłokocki, mający informację w tej sprawie, już nie żyje. Mało prawdopodobne, że chodzi o Kłokockiego-tłumacza, o którym w tym samym czasie wydawca mówi, że nadsyła prace przekładowe „z wiejskiego ustronia swego” (F. Schiller, O wzniosłym, „Pamiętnik Umiejętności Moralnych i Literatury” 1830, t. 1).

Prace literackie i przekładowe. Stanisław Kłokocki był przede wszystkim sprawnym tłumaczem z języka niemieckiego i francuskiego. Drukował w czasopismach i wydaniach książkowych przekłady dzieł ekonomicznych i pokrewnych, m.in. Anne-Robert-Jacques’a Turgota, Benjamina Franklina, Adama Smitha, Ferdynanda Reutera. Opatrywał prace przekładowe wstępami i przypisami, w których omawiał zasady i tajniki tłumaczenia oraz własne stanowisko wobec przekładanych treści, np. we wstępie do Nauki odręcznej o rolnictwie Reutera wykazywał rezerwę obu – autora i tłumacza – do fizjokratyzmu. Wydaje się jednak, że Kłokocki nie hołdował określonej doktrynie ekonomicznej (przekładał także fizjokratów – Turgot), miał raczej ambicje, by przyswoić odbiorcy polskiemu stan wiedzy w dziedzinie ekonomii („uwiadomienie” od S.K. [S. Kłokockiego], wydawcy pracy Joachima Litawora Chreptowicza O prawie natury. Pismo oryginalne jednego z wspołziomków, 1814). Translacje artykułów z dziedziny nauk pedagogicznych i moralnych publikował w czasopismach warszawskich w l. 1821–1830. W tłumaczeniach prac ekonomicznych wprowadzał wiele nowych słów, kalk z języka francuskiego, co wówczas spotkało się z krytyką ze strony „zachowawczych” członków Warszawskiego Towarzystwa Naukowego (znane są krytyczne wypowiedzi na ten temat J.U. Niemcewicza i F. Skarbka), przetrwały one jednak próbę czasu i zadomowiły się w polszczyźnie, np. „kapitał”, „produkcja”, „rywal”, „konkurent”, „konsumpcja”, które po raz pierwszy na tak dużą skalę znalazły się właśnie w pracach Kłokockiego. W przestrzeni literackiej zasłynął przekładem powieści Jean-François Marmontela Inkasy, czyli zniszczenie państwa Peru (prwdr. t. 1–2, 1781), do którego namówił go Franciszek Dionizy Kniaźnin bądź Adam Kazimierz Czartoryski. Książkę wznawiano (1794, 1801), z zainteresowaniem przeczytał ją w korekcie Franciszek Karpiński, a potem w wersji drukowanej także młody Adam Mickiewicz; była to jedna z najpopularniejszych podówczas (obok utworów D. Defoe i J.F. Coopera) lektur młodzieży zainteresowanej awanturniczymi przygodami w egzotycznych krajach, propagujących przy tym szlachetne postawy bohaterów oraz wzorce moralne. Kłokockiemu przypisuje się też (T. Mikulski za K. Estreicherem) pierwszy kompletny polski przekład Podroży sentymentalnej przez Francję i Włochy Laurence’a Sterne’a (1817) dokonany z wersji francuskiej (wcześniej znane były tłumaczenia fragmentów oraz przekład z języka rosyjskiego). Autor przekładu, bez wątpienia najlepszego w tamtym czasie, nie ujawnił nazwiska (w grę wchodzi też z mniejszym prawdopodobieństwem autorstwo S. Kostki Potockiego). W „Pamiętniku Warszawskim Umiejętności Czystych i Stosowanych” (1829) Kłokocki opublikował w dziale filozoficznym m.in. obszerną część rozprawy O entuzjazmie Anny Luizy Herminii de Staël-Holstein, wpisując się w dyskusję, która toczyła się na łamach prasy warszawskiej z udziałem m.in. Maurycego Mochnackiego i Kazimierza Brodzińskiego. Na łamach „Pamiętnika Umiejętności Moralnych i Literatury” (1830), redagowanego przez Krystyna Lacha Szyrmę, na fali powszechnego już zainteresowania romantyzmem, Kłokocki sparafrazował raczej, niż przetłumaczył rozprawę Friedricha Schillera O wzniosłym oraz wyjątki z poezji lorda Byrona, a także obszerne fragmenty opowieści orientalnych dawnego poety perskiego Sadiego z Szirazu (całość przekładu pozostaje w rękopisie), ujawniając zainteresowanie nową literaturą i jej modnymi nurtami; odnajdujemy tam również fragmenty prozy Charles’a Pinota Duclosa O obyczajach, a szczegolniej Francuzow, dobrze korespondujące z żywą podówczas dysputą o charakterze narodowym. Sporo jego tłumaczeń nie ukazało się drukiem i nadal pozostaje w autografach, część z nich obok korespondencji znajduje się w krakowskiej Bibliotece Czartoryskich i podobnie jak jego listy do wielu adresatów przechowywane w Bibliotekach Uniwersytetu Jagiellońskiego i Polskiej Akademii Umiejętności dotąd nie zostały jeszcze w pełni wyzyskane przez badaczy literatury.

Działalność krytyczna. Jako krytyk literacki Stanisław Kłokocki zasłynął doniosłą rozprawą, która odegrała pewną rolę w sporach o romantyczną poezję oraz utorowała drogę szerszemu u nas zainteresowaniu ważną w romantyzmie kategorią nieskończoności. Obszerny artykuł O idei i uczuciu nieskończoności („Pamiętnik Naukowy” 1819, t. 2), podpisany kryptonimem Kł…, niesłusznie był przypisywany Ignacemu Skarbkowi Kiełczewskiemu tudzież Józefowi Korzeniowskiemu (ostateczną atrybucję ustaliła G. Frydrychowicz, a potwierdził M. Stanisz). Krytyk objaśniał ideę nieskończoności jako „uczucie psychologiczne”, będące konsekwencją niepoznawalności świata, czyli Kantowskiej „rzeczy samej w sobie”. Podmiot ludzki jest zdolny poznawać jedynie zjawiska, fenomeny: „Jesteśmy więc i będziemy zawsze istotami skończonymi wśród nieskończoności. Idzie za tym, że znać będziemy istoty skończone i że nie poznamy nigdy nieskończoności, gdyż ten, który by ją poznał, sam byłby nieskończonym” (tamże). Podmiot zna więc swoje ograniczenia, ale mimo to, a może właśnie z tego powodu, rodzi się w nim pokusa, by zbliżyć się do nieznanego przez wyobraźnię, przez refleksje na temat potęgi natury, nostalgię, zachwyt wobec żywiołów, lęk, przeczucia. Człowiek podlega bowiem nie tylko władzy rozumu, który wobec nieskończoności jest bezradny, ale także „czułości”, niejasnym pragnieniom. Próby przybliżenia są niedoskonałe, pełne nieokreśloności; ponadto towarzyszy im szczególna aura – w duszy przepełnionej poczuciem nieskończoności trwoga na widok rozszalałego morza lub trwającej burzy nie jest ani bolesna, ani nieprzyjemna; pojawia się rozczulenie, które pomieszane z przytłumionym lękiem daje przyjemność, rozkosz. Wydaje się, że w ujęciu krytyka ta szczególna rozkosz kontemplowania żywiołów zbliża się znaczeniowo do pojęcia wzniosłości. Ciekawe u Kłokockiego jest myślenie natury antropologicznej, odnoszące się do początków kultury i religii. I sztuka, i wyobrażenia o Bogu, bogach rodzą się z potrzeby przybliżenia się do nieskończoności. Ruch myśli wiedzie przy tym w obie strony: nieskończoność, a właściwie uczucia jej towarzyszące zachęcają do tworzenia sztuki we wszystkich jej odmianach; już ukształtowane płody ludzkiego talentu, „osobliwie muzyka i poezja obudzają w duszy uczucie nieskończoności i jej winne część swych wdzięków, przeto połączyły się zawsze z religią” (tamże). Autor tej rozprawy nie był krytykiem literackim par excellence, tylko pośrednio brał udział w dyskursie estetycznym epoki przez staranny i nieprzypadkowy dobór publikowanych przekładów literackich, jak i własne zainteresowania filozoficzno-estetyczne.