Kopczyński Onufry

Aleksandra Norkowska

Gramatyk, pedagog, poeta, pijar. Kryptonim: X.K.S.P.

Informacje biograficzne. Andrzej Kopczyński h. Ślepowron urodził się 30 XI 1735 w Czerniejewie w Wielkopolsce jako syn ekonoma. Ukończywszy naukę w warszawskich placówkach edukacyjnych prowadzonych przez pijarów, wstąpił do nowicjatu w Podolińcu (1752), przyjmując imię Onufrego. Po złożeniu ślubów zakonnych (1754) uzupełniał wykształcenie w Rzeszowie (1755), Międzyrzeczu (1756–1757) i w pijarskim Instytucie Teologicznym w Krakowie (1761–1762). Pracował jako nauczyciel, wykładając gramatykę w szkołach zakonnych. Wraz ze swoim wychowankiem, Antonim Wisłockim, nastoletnim synem chorążego Jana Wisłockiego, podróżował po Europie, zatrzymując się dłużej w Wiedniu i Paryżu (1772–1773). Po powrocie do ojczyzny został zatrudniony jako profesor wymowy w Collegium Nobilium (1774). Prowadzona przez niego w tym czasie praca nad gromadzeniem zasobu leksykalnego polszczyzny i przygotowaniem tablic służących analizie form językowych wpłynęła na pogorszenie stanu jego zdrowia. Z powodu leczenia choroby oczu i związanej z tym rekonwalescencji w l. 1779–1780 został zwolniony z pełnienia obowiązków nauczycielskich. Nie zaprzestał jednak pracy nad podręcznikami gramatyki do szkół narodowych, zleconej mu w 1775 r. przez Komisję do Ksiąg Elementarnych. Rezultatem jego opracowań, którym towarzyszyła idea powiązania „nauki języka z nauką o języku” (J. Podracki), były podręczniki: Gramatyka dla szkół narodowych na klasę I (1778), Gramatyka dla szkół narodowych na klasę II (1780), Gramatyka dla szkół narodowych na klasę III (1781) – wszystkie wielokrotnie wznawiane (Gramatyka… na klasę I miała 11 wydań do 1880 r.). Poza tym wydał wskazówki metodyczne dla nauczycieli klas I–III (Przypisy do „Gramatyki”…, 1778–1783) oraz Układ gramatyki dla szkół narodowych z dzieła już skończonego wyciągniony (1785). Za te prace otrzymał z rąk Stanisława Augusta Poniatowskiego medal Merentibus. W 1780 r. Kopczyński został członkiem ordynaryjnym Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych. W latach 80. XVIII w. opracował część pierwszą Elementarza dla szkół parafialnych narodowych (1785), którą poświęcił nauce pisania i czytania. Wydał również Zbiór nauki chrześcijańskiej i obyczajowej (1786, wielokrotnie wznawiany), wykorzystywany przez kilkadziesiąt lat w edukacji szkolnej. Opiniował program nauczania literatury w Szkole Głównej Koronnej w Krakowie. W l. 1787–1794 jako wicedyrektor Biblioteki Załuskich dokonał reorganizacji tej instytucji oraz poprawy jej infrastruktury. Uporządkował przechowywany tu księgozbiór (nawiązując m.in. do systemu katalogowania wprowadzonego przez J.A. Załuskiego) oraz włączył do rejestru zbiorów bibliotecznych materiały usunięte już z ewidencji. Działania te były krytykowane przez ówczesnego prefekta książnicy, Jerzego Koźmińskiego. Zarzuty zostały oddalone przez Komisję Edukacji Narodowej. Mimo podpisania wraz z innymi członkami Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych aktu lojalności wobec konfederacji targowickiej (1792), co stanowiło rysę na wizerunku patrioty, zaangażowania w sprawy narodowo-społeczne dowiódł Kopczyński jeszcze przed upadkiem Rzeczypospolitej. W czasie insurekcji kościuszkowskiej, działając w Deputacji Ratunkowej, z narażeniem życia wspomagał obrońców Pragi podczas ostatniej bitwy stoczonej przez powstańców z Rosjanami (1794). W 1799 r. za działalność polityczną został skazany przez władze austriackie na pobyt pod ścisłym nadzorem w klasztorach pijarskich poza granicami Polski (Nikolsburg, Freudenthal). Dzięki wysiłkom dyplomatycznym podjętym przez Adama Jerzego Czartoryskiego wrócił do kraju (1802) i został członkiem Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk. Wówczas też kandydował na rektora samodzielnej katedry na Cesarskim Uniwersytecie Wileńskim. W 1804 r. objął obowiązki prowincjała pijarów (1804–1807). Powierzono mu funkcję wizytatora szkół, jednego z nadzorców Liceum Warszawskiego (1804) oraz członka Izby Edukacyjnej przy Komisji Rządzącej (1807–1812).

Rozprawa O duchu języka polskiego (1804, publ. „Roczniki Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk” 1807, t. 4) dowodzi, że w sytuacji utraty Ojczyzny Kopczyński przywiązywał ogromną wagę do roli, jaką odgrywał język, nazwany „jedynym szczątkiem bytności naszej” i przepustką do „nieśmiertelności” (tamże). Gramatyka języka polskiego. Dzieło pozgonne (tzw. nauczycielska, 1817) była przedmiotem wyrażanych przez badaczy oświecenia krytycznych opinii na temat poprawności analizy i sposobu objaśnienia niektórych zjawisk językowych. Doceniono jednak wysiłek Kopczyńskiego w dążeniu do stworzenia terminologii i norm językowych: za całokształt swych dokonań w 1816 r. otrzymał złoty medal z napisem „Za gramatykę języka polskiego – Ziomkowie”. Kopczyński miał na swym koncie również dokonania literackie, głównie utwory łacińskie.

Zmarł 14 II 1817 w Warszawie. Został pochowany w kościele przy ul. Długiej pw. (wówczas) Matki Bożej Zwycięskiej i męczenników św. Pryma i św. Felicjana, a po kasacie zakonu Pijarów (1834) jego szczątki przeniesiono na Powązki.

Myśl – język – mowa. Zawarty w rozprawie Stanisława Konarskiego De emendandis eloquentiae vitiis (1741) postulat doskonalenia polszczyzny przez jej kodyfikację gramatyczną został zrealizowany dzięki wysiłkom Kopczyńskiego. Twórca polskiej gramatyki realizował działania naprawczo-kodyfikacyjne m.in. przez analizę i opis właściwości i norm języka ogólnonarodowego: „Język jest ojcem, gospodarzem i sędzią nauk wszystkich” (O duchu języka polskiego). Jego ustalenia były współbieżne z zintensyfikowaniem studiów nad początkami i naturą języka prowadzonych od Kartezjusza, przez Antoine’a Arnaulda i Claude’a Lancelota – twórców Gramatyki Port Royal, Giambattistę Vica, Francisa Bacona, Nicolasa Beauzéego, Étienne’a Condillaca, Cesara Chesneau Dumarsais’go. W wypowiedziach o powstaniu języka i jego roli w kulturze poruszano kwestie relacji między myślą a słowem, uniwersalności zasad językowych, klarowności myśli i właściwego ich komunikowania. Kopczyński przekonuje, że myśl jest nadrzędnym pojęciem w stosunku do „zdania” (myśli wypowiedzianej przy pomocy wyrazów) oraz „sądu” (myśli niewypowiedzianej): „Cała ta myśl Słońce jest świetne nazywa się »sądem«, póki jest u mnie wewnątrz; gdy ją zaś drugiemu w słowach odmaluję, nazywa się »zdaniem«” (Gramatyka dla szkoł narodowych na klasę III). Zajmuje go również zagadnienie jasności i komunikatywności mowy; w Gramatyce, która jest „porządnym zbiorem uwag nad mową ustną i pisaną, podająca do tego sposoby, aby się ludzie jak najjaśniej między sobą rozumieli” (Gramatyka dla szkoł narodowych na klasę I), problem ten pojawia się wielokrotnie. Kopczyński objaśnianie powszechnych norm języka ojczystego („układu pospolitszego w narodzie zwyczaju”) łączy z nauką rozumienia i aktywności językowej. Wykładając teorię i opracowując ćwiczenia doskonalące komunikację językową, odwołuje się – w myśl oświeceniowego racjonalizmu – do logiki indukcji. Sprawniejszemu władaniu słowem służyć ma m.in. zaproponowana przez niego metoda porównywania fragmentów dzieł starożytnych i rodzimych. Zalecenia dostosowane do możliwości uczniów i nauczycieli służą kształtowaniu literackiego smaku i sprzyjają krytycznemu namysłowi nad istotą naśladownictwa. Poruszając kwestię przekładalności języków, Kopczyński przyjmował, że możliwa jest translacja treści, jaką niesie poetycki obraz, trudne zaś jest oddanie jakości stylistycznych nie tylko ze względu na różnice w zasobie słownikowym języków czy w warstwie brzmieniowej, ale także z powodu odmienności kategorii gramatycznych kodujących sensy ważne dla użytkowników języka „docelowego”. Wyróżnienie przez Kopczyńskiego dwóch metod tłumaczenia: „retorycznej” (odtwarzanie budowy wypowiedzi artystycznej) i „historycznej” (uchwycenie tematu i sposobu jego ujęcia) zostało tu ściśle powiązane z głównym przedmiotem jego zainteresowań – wspomnianym już związkiem mowy i myśli. Kopczyński nie rejestruje więc jedynie reguł, ale postrzegając język jako narzędzie poznawania i komunikowania, bada m.in. konstrukcję zdania w konfrontacji z myślą. Uwagi dotyczące składni mają charakter rozważań teoretycznych („Składnia w myśli jest źrzódłem i zasadą składni w mowie”, Gramatyka… dla klasy I). W tym duchu podejmuje próbę wypracowania modelu literackiej polszczyzny, sięgając do wzorców mowy „złotego wieku” piśmiennictwa narodowego. „Zwyczaj narodowy jest najwyższym prawem i sędzią mowy” (tamże) – twierdzi, szukając wzorów w językowym uzusie dawnej literatury i mowie elit. Przekazywaniu teorii i wskazówek językowych służy wypracowywana przez Kopczyńskiego terminologia gramatyczna, w większości przypadków używana do dziś.

Język – proza – poezja. Zgodnie z przekonaniem Kopczyńskiego jasność i precyzja słowa, stanowiącego „znak myśli” (Gramatyka języka polskiego. Dzieło pozgonne), są podstawą dobrego pisania, a najdoskonalszą ich realizację autor widzi w prozie, również w wypowiedziach perswazyjnych. Przyznając tym rodzajom wypowiedzi najwyższą rangę użyteczności społecznej, z pewną rezerwą odnosi się do języka poezji, który nie zawsze spełnia wymogi precyzji z powodu figuratywności. Konsekwencją tych uprzedzeń wywodzących się z retoryki (przeciwstawienie res i verbum) jest ocena aktywności twórczej literatów: „wierszoklet” według Kopczyńskiego opanował jedynie formalnie obowiązujące reguły i techniki tworzenia. Od „wierszopisa” (poety) zaś oczekuje on nie tyle perfekcyjnego warsztatu, ile bogactwa treści i takiego sposobu przełożenia myśli na język, który poruszy odbiorcę. Sprawność w mowie i piśmie przejawiająca się w poprawnym komponowaniu wypowiedzi i nadawaniu jej odpowiedniego kształtu wersyfikacyjno-stylistycznego ma ułatwić twórcy wyrażenie myśli i odczuć, odbiorcy zaś ich zrozumienie. W rozważaniach na temat mowy wiązanej („wierszopistwo”), odwołując się do postulowanej jasności, porusza kwestię relacji między składnią a wierszem. Według Kopczyńskiego granice zdań powinny przypadać na klauzule wersów parzystych. Podejmując kwestie funkcji i uporządkowania wypowiedzi złożonych z wyrazów okalających osobową formę czasownika, przedstawia je także na tle opozycyjnie jeszcze postrzeganych kategorii: myślenia (treści) – języka (formy).

Metafora. Obszerne fragmenty swych publikacji Kopczyński poświęcił mowie metaforycznej i jej funkcjom poetyckim. W Gramatyce… na klasę I umieścił wywód o „figurach”, które (tak jak G. Vico) wiązał z początkami języka oraz mową potoczną. Zauważał przy tym, że tropy „pochodzą albo z potrzeby, albo z ozdoby mowy” (tamże). Traktuje je jako konieczną formę ekspresji uczuć („Pasje […] gwałtowniejsze stały się źródłem wielu figur”; tamże) i dostrzega w metaforze, jak Dumarsais, wyraz ducha wspólnoty („Znajomość człowieka lub narodu, który lubi pod tajemnicami mówić, pomoże czasem do powstania prawdziwej jego myśli”, Gramatyka… na klasę III). Zarazem jednak w Gramatyce języka polskiego, opowiadając się za zasadą jasności i kładąc nacisk na komunikatywność przekazu, wyraża krytykę nadmiernej ozdobności mowy poetycznej: „Myśl ludzka nie zawsze jest szczera, nie zawsze postępuje prostym gościńcem, nie zawsze bywa na otwartym świetle: kręci się często po manowcach, okrywa się obłoczkiem przenośni – żeby skryciej oszukała lub zdradziła. Piszący o przenośni nigdy na tę obyczajową myśl nie wpadli, że ta jejmość daje płaszczyk nieszczerości i nieprawdzie. Cel więc tej nauki być powinien: poznać z gruntu przenośnią, żeby jej broni przeciwko niej samej użyć” (Gramatyka języka polskiego. Dzieło pozgonne). Autora Gramatyk nie zajmują co prawda frazeologizmy utrwalone w zwyczaju językowym, ale sięga po nie często w omówieniach badanych przez siebie struktur językowych ze względu na ich moc oddziaływania, klarowność i zrozumiałość, a także obrazowość języka i poezji.

O czytaniu: styl odbioru literatury. Kopczyńskiego interesuje też problem czytelniczego odbioru słowa pisanego, rozpatrywany w perspektywie językowych właściwości wypowiedzi. W rozważaniach na temat procesu rozumnego czytania formułuje wysoką ocenę książki jako „pospolitego narodu ludzkiego skarbu”, kładąc nacisk na poznawcze wartości czytania, którego celem jest „oświecenie rozumu mądrymi zdaniami, ubogacenie pamięci rozmaitymi wiadomościami, skłonienie serca do spraw uczciwych, nam i krajowi użytecznych” (Gramatyka na klasę III). Przypomina tam o ozdobnym stylu („częstokroć na kształt obłoku”), który zasłania prawdę myśli. Jego zdaniem czytanie jest obok słuchania i naśladowania mowy jednym ze sposobów uczenia się i doskonalenia języka. Kopczyński postuluje aktywną lekturę opartą na analizie krytycznej, którą wspierać ma czytanie „rozważne”, „sądowe” i „pamiętne” (tamże). W tak szeroko zakrojonej koncepcji odbioru, podporządkowanej potrzebom dydaktycznym i poznawczym, ujawnia się postawa metodyka i pedagoga, oświeceniowego językoznawcy i patrioty, który w burzliwych dla Rzeczypospolitej czasach również przez rozumne czytanie literatury chce skłonić młodzież do głębszego poznania języka narodowego i do refleksji na temat jego roli w kształtowaniu wiedzy o świecie i komunikacji międzyludzkiej.