Koźmian Stanisław

Anna Sobiecka

Publicysta, dziennikarz, krytyk teatralny, polityk, reżyser. Pseudonimy i kryptonimy: Bazilio; Du Baril; Erazm; Weiss; Wil…; Wilhelm; y.

Informacje biograficzne. Urodził się 7 V 1836 w Piotrowicach pod Lublinem. Pochodził z rodziny ziemiańskiej, był synem Andrzeja Edwarda Koźmiana (polityka i pamiętnikarza) oraz Teofili ze Skrzyńskich, wnukiem poety Kajetana Koźmiana. Po ukończeniu edukacji domowej prowadzonej pod okiem babki Marianny z Mossakowskich i nauczyciela, francu­skiego emigranta, który zaszczepił w nim umiłowanie do kultury i literatury francuskiej, od 1852 r. kontynuował naukę u prywatnych nauczycieli w Krakowie. Tam rozpoczął studia na wydziale filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego, a następnie kontynuował naukę w Pa­ryżu na Sorbonie (1853) i College de France oraz na uniwersytecie w Bonn (1856). Był stałym bywalcem paryskich i niemieckich teatrów, wiedeńskiego Burgtheatru oraz arystokratycz­nych salonów, zaprzyjaźniony z wieloma ludźmi sceny i politycznego obozu Hotelu Lambert, np. z hr. Władysławem Czartoryskim, Julianem Klaczką, Stanisławem Tarnowskim, Ludwi­kiem Wodzickim, Józefem Szujskim. W 1858 r. wrócił do kraju i osiadł z rodziną w Dobrze- chowie w Galicji, gdzie zajmował się gospodarką. Z czasem podjął działalność publicystycz­ną oraz polityczną. Pisał korespondencje do „Czasu” (Listy ze wsi), brał udział w pracach Towarzystwa Gospodarczo-Rolniczego Krakowskiego. W 1860 r. został korespondentem Biura Politycznego Hotelu Lambert z Galicji Zachodniej, co dało początek jego działalności politycznej. W czasie powstania styczniowego był kierownikiem powstańczego biura praso­wego i jednym z inicjatorów dyktatury Mariana Langiewicza.

Należał do głównych współpracowników „Czasu”, był jego redaktorem i kierownikiem działu politycznego w l. 1863‒1865, od grudnia 1863 r. w czasie zawieszenia gazety wraz z Aleksandrem Szukiewiczem redagował dziennik „Chwila”. W 1866 r. był współzałożycie­lem „Przeglądu Polskiego” (razem z J. Szujskim, S. Tarnowskim i L. Wodzickim), a później współtwórcą krakowskiego konserwatywnego obozu stańczyków oraz Teki Stańczyka (1869), politycznego pamfletu na demokratów, patriotów i na powstanie styczniowe. W tym czasie Koźmian był nie tylko politycznym przywódcą konserwatywnego ugrupowania, ale także jego ideologiem, czynnym publicystą i dziennikarzem, publikującym teksty w „Przeglądzie” w dziale Przegląd polityczny. W 1869 r. posłował na sejm galicyjski z okręgu tarnowskiego i został wybrany deputowanym do Rady Państwa w Wiedniu. Pracował nad zreformowa­niem teatru, pełniąc przez wiele lat funkcje związane z prowadzeniem krakowskiego przed­siębiorstwa teatralnego. W l. 1866‒1868 za dyrekcji Adama hr. Skorupki był kierownikiem artystycznym teatru, a w l. 1871‒1885 jego dyrektorem. W l. 1871‒1877 wydawał „Afisz Te­atralny”, w 1871 r. założył komisję doradczą dla sztuk teatralnych, od 1873 r. był członkiem rzeczywistym Stowarzyszenia Wzajemnej Pomocy Artystów Sceny Polskiej. W tym czasie związał się na trwałe z wybitną aktorką krakowskiej sceny ‒ Antoniną Hoffmann, z którą miał dwóch synów: Stanisława i Henryka. Od lutego 1877 r. objął naczelną redakcję „Cza­su”, równocześnie prowadząc stałą kronikę polityczną w „Przeglądzie Polskim”. Po ustąpie­niu z dyrekcji teatru krakowskiego sporadycznie reżyserował, pisywał recenzje do „Czasu” oraz korespondencje do periodyków warszawskich. W l. 1885‒1893 był członkiem komite­tu artystycznego nadzoru teatru krakowskiego, a przed otwarciem nowego gmachu teatru w Krakowie należał do komitetu opiniującego projekt organizacji nowej sceny. Po 1893 r. był członkiem komisji teatralnej. W l. 1895‒1897 był doradcą namiestnika Galicji. Około 1898 r. przeniósł się na stałe do Wiednia, tam wydawał z subwencji rządu tureckiego pismo „Le Petit journal de Vienne” (1898‒1899). Wtedy też ostatecznie usunął się z komisji teatral­nej, zrywając kontakty ze sceną krakowską. W czasie I wojny światowej był członkiem Izby Panów i został seniorem Polaków zasiadających w Izbie. Wygłosił w niej pamiętne przemó­wienie (1917) zapewniające Habsburgów o wierności narodu polskiego. Po wojnie wrócił do Krakowa, gdzie zmarł 4 VII 1922. Pochowano go na cmentarzu Rakowickim.

Pisma krytycznoteatralne. Koźmian zadbał o autorski wybór najważniejszych pism krytycznoteatralnych, wydając swoje Rzeczy teatralne (1904). Pierwszą recenzję opublikował na ła­mach „Czasu” w styczniu 1867 r. Później stałą współpracę krytyczną utrzymywał zarówno z „Czasem”, jak i z „Przeglądem Polskim”. Jego zainteresowania i prace związane z podniesie­niem poziomu teatru krakowskiego zaowocowały także podniesieniem rangi krytyki teatral­nej ukazującej się w prasie galicyjskiej. Na łamach „Przeglądu Polskiego” oraz „Czasu” zaczę­ły pojawiać się coraz częściej fachowe i regularne wypowiedzi krytyczne. Doprowadziło to również do pojawienia się „Afisza Teatralnego” ‒ pierwszego krakowskiego pisma teatralne­go, które ukazywało się cztery razy w tygodniu w dniach przedstawień teatralnych. Program „ Afisza” Koźmian skomentował następująco: „[…] powstaliśmy w głównym celu popiera­nia i dopomagania teatrowi krakowskiemu”; „[…] będąc organem dyrekcji, która nieraz po­trzebuje odezwać się w własnej sprawie, tworzy szczególną nić łączącą teatr z publicznością” (Od Redakcji, „Afisz Teatralny” 1871, nr 1). Pismo było poświęcone nie tylko popularyzo­waniu wiedzy o teatrze, ale także kształtowaniu opinii publicznej. Wpisując się w nurt kryty­ki konserwatywnej, Koźmian wypunktował swój program krytyczny. Mieścił się on w kilku istotnych postulatach: celem krytyki miało być promowanie „prawdziwej sztuki”, budzenie i uszlachetnianie „estetycznego poczucia”, a dzięki temu sukcesywne podnoszenie poziomu teatru krakowskiego, by uczynić z Krakowa kulturalną stolicę pozostającej pod zaborami Polski; sposobem oddziaływania miała być „prawdziwie krytyczna postawa” oscylująca mię­dzy negacją a admiracją opisywanych zjawisk teatralnych; podstawową zasadą krytyczną zaś miała być estetyka oparta na „prawdzie, pięknie i szlachetności”. Program teatralno-repertuarowy rozpisany na pięć podstawowych kategorii tekstów dramatycznych (dramat narodo­wy polski, współczesna polska twórczość dramatyczna, klasyka światowa, współczesny dra­mat europejski, sztuki kasowo-rozrywkowe) miał dać możliwość uczynienia z krakowskiego teatru „sceny dobrej, poprawnej, postępującej naprzód”. Założenia swojego programu zapre­zentował w przemówieniu wygłoszonym do aktorów 16 X 1871 na pięć dni przed rozpoczę­ciem nowego sezonu teatralnego. Cała siła Koźmianowskiej propozycji zasadzała się jednak­że na równoległości działań stricte teatralnych oraz krytycznych, łączeniu ze sobą funkcji praktycznych, społecznych oraz narodowych teatru. Celem jednych i drugich było, jak się wydaje, doraźne oddziaływanie na życie krakowskiego teatru i jego stopniowa przemiana, która była możliwa przede wszystkim dzięki konsekwentnie realizowanej linii repertuarowej oraz pracy z aktorami. Postulatywny oraz programowy charakter wielu wypowiedzi krytycz­nych Koźmiana należy również łączyć ze specyficznie rozumianą przez niego funkcją spo­łeczną i narodową teatru. W swoim programowym artykule Moraliści teatralni („Afisz Te­atralny” 1873/1874, nr 130) Koźmian tak określał jego zadania: „Teatr nie jest ani kościołem, ani wszechnicą, ani nawet apteką. Teatru nie jest zadaniem ani moralizować, ani nauczać, ani nawet kurować. Teatr jest teatrem, miejscem poświęconym jednej ze sztuk pięknych, najbar­dziej może złączonej z życiem społecznym i towarzyskim, oto wszystko. Gdy zaś chce być czymś więcej: kościołem, wszechnicą lub apteką, przemienia się w szarlatanizm i wkrada się w cudze prawa”. We wcześniejszym zaś artykule Rola narodowa i społeczna teatru („Przegląd Polski” 1871, z. 4) „stanowisko narodowe” krakowskiej sceny określał przez działanie teatru jako czynnika narodowego oraz „politycznego agitatora i propagatora”.

Poetyka pism teatralnych. Model pisanych przez Koźmiana recenzji zasadniczo opierał się na streszczeniu dramatu uzupełnianym opiniami bezpośrednio dotyczącymi omawianej sztuki. Ważne miejsce w recenzjach zajmowała również kwestia opisu gry aktorskiej oraz charakterystyka stwarzanych tak kreacji. Koźmian był wszak autorem kilku portretów ak­torskich uznanych ludzi teatru: Feliksa Bendy, Józefa Rychtera, Antoniny Hoffmann, Hele­ny Modrzejewskiej czy Marceliny Ekerowej. Istotną cechą tych portretów było umieszczenie opisywanego artysty w szerszym kontekście historii krakowskiej sceny. Do najczęściej po­wracających tematów wypowiedzi krytycznych Koźmiana trzeba także zaliczyć kwestie zwią­zane ze sztuką aktorską, odmiennością krakowskiego stylu gry scenicznej, publicznością te­atralną, przemianami reżyserii i najnowszej polskiej dramaturgii oraz estetyką teatru. Nie można też zapominać o wypowiedziach związanych z zasadami funkcjonowania krakow­skiego przedsiębiorstwa teatralnego: problemami finansowymi, komisją doradczo-repertuarową, zasadami dzierżawy teatru, współpracy ze sceną lwowską czy szkolnictwem teatralnym i reżyserią. Publicysta wpisywał się tak w podstawowe tendencje teatralnej krytyki pozytywi­stycznej, która stawiała sobie dwa zasadnicze cele: istotnego wpływu na repertuar oraz na we­wnętrzną organizację szeroko rozumianego życia teatralnego.

Program przemian teatru i jego efekty. Koźmian, prowadząc scenę teatralną w Krakowie przez wiele lat, znał ją najlepiej i jako praktyk, i jako jej krytyczny obserwator. W swoim programie krytycznym niejednokrotnie musiał uzgadniać ambicje estetyczno-artystyczne z ograniczonymi możliwościami sceny prowincjonalnej, jej nieustannie zmieniającym się ze­społem aktorskim oraz nie do końca wyrobionym smakiem publiczności, której poświęcał w swoich wypowiedziach sporo uwagi. Poglądy krytyczne Koźmiana zaowocowały okreś­lonymi przeobrażeniami, które dokonały się w teatrze krakowskim 2. poł. XIX w. Lata jego dyrekcji nie tylko zostały określone jako swoista „epoka” Koźmiana-dyrektora, ale także do­prowadziły do istotnych przemian w sztuce aktorskiej. Podstawowymi wyznacznikami no­wego stylu gry scenicznej stały się „naturalność”, „prostota”, „umiar” i „prawda”. Koźmian pisał: „Tak też się tu dziać zaczyna; prawda i naturalność na scenie, nic piękniejszego; lecz pod wpływem dzisiejszych wyobrażeń materialistycznych i realistycznych sztuka dramatycz­na, jak wszystkie inne, zaczyna nie rozróżniać prawdy i naturalności od realizmu. Widocz­nym, wyraźnym jest kierunek coraz bardziej realistyczny, który obiera sobie, zapominając, że na granicy między naturalnością i prawdą a realizmem wyrytą jest ta wielka prawda: że wszystko, co nie jest naturalnym ‒ pięknym być nie może, lecz że nie wszystko, co jest natu­ralnym ‒ jest pięknym” (Dziennik z wystawy wiedeńskiej, „Przegląd Polski” 1873, z. 4). Koź­miana określa się nawet mianem twórcy/ akuszera „szkoły krakowskiej”, co oznacza ‒ po pierwsze ‒ określony styl gry aktorskiej, po drugie ‒ system jego pracy w teatrze, oparty prze­de wszystkim na teatrze repertuarowym i zespołowej grze.

Między teatrem a polityką. Zainteresowania polityczne Koźmiana oraz jego rozwijająca się począwszy od lat 70. kariera polityczna spowodowały, że publicysta nie uchronił się przed upolitycznieniem zarówno swoich wypowiedzi krytycznych, jak i prowadzonego przez siebie teatru. Czytając jego recenzje pisane dla „Przeglądu Polskiego”, „Czasu” czy „Afisza Teatral­nego”, można niemal pokusić się o próbę zrekonstruowania politycznego programu stańczy­ków. Na gruncie krakowskim wywołało to oczywistą i uzasadnioną dezaprobatę recenzentów obozu liberalno-demokratycznego. Dyskredytowano zwłaszcza rzekomą „obiektywność” Koźmiana, pisano np. humorystyczno-satyryczne pamflety na łamach krakowskiego „Dia­bła”. Nie można jednak odmówić znaczenia Koźmianowskiej szkole krytycznej, której apoge­um zbiegło się z okresem jego dyrekcji w teatrze krakowskim.