Krakowowa Paulina

Grażyna Borkowska

Pisarka, publicystka, nauczycielka, animatorka ruchu literackiego kobiet, redaktorka, peda­gog. Pseudonimy: Autorka Pamiętników młodej sieroty; Paulina K…

Informacje biograficzne. Paulina Petronela urodziła się 29 VI 1813 w Warszawie na Starym Mieście. Jej ojciec, Szymon Radziejewski, był zamożnym mieszczaninem, matka, Ewa z Siel­skich, osierociła córkę we wczesnym dzieciństwie. Po utracie majątku w czasie powstania listopadowego Radziejewski w 1831 r. popełnił samobójstwo. Paulina znalazła schronienie w domu przyjaciółki; znamy jedynie jej pseudonim ‒ Aniela z K.S. (Aniela Sielska?). Za ży­cia ojca zdobyła dobre wykształcenie. Uczęszczała na pensję p. Jouffier oraz do zakładu edu­kacyjnego Anny Eitnerówny, gdzie perfekcyjnie wyuczyła się języków obcych i kilku innych przedmiotów. W czasach biedy zajmowała się szyciem i haftowaniem w firmie ojca, a osiąg­nąwszy dorosłość, podjęła się guwernerki na prowincji. Kiedy w 1837 r. poślubiła ciężko do­świadczonego uczestnika powstania listopadowego ‒ Ludwika Krakowa ‒ i kiedy urodziło się im pięcioro dzieci (w 1838 r. córka Zofia, która zmarła w 20 roku życia, i czterech synów: Ludwik, z powodu udziału w powstaniu styczniowym wyemigrował, zachował się jego akt zgonu z 1883 r., zmarł w szpitalu Świętego Ducha w Warszawie; Jan Kazimierz Orest zaginął w zawierusze l. 1863‒1864; Stanisław Szymon zamieszkał w Paryżu; Zygmunt Karol), zajęła się na miejscu pracą nad wychowaniem i edukacją dzieci, także własnych. W 1849 r. założy­ła pięcioklasową pensję dla dziewcząt, która ‒ dzięki świetnej kadrze nauczycielskiej, umie­jętnościom organizacyjnym i komunikacyjnym pryncypałki ‒ przetrwała 30 lat, zaskarbia­jąc wdzięczność wychowanek i ich rodzin. Po upadku powstania styczniowego niosła pomoc więźniom politycznym i ich rodzinom.

W 1879 r. wycofała się z zarządzania pensją, rok później owdowiała, zmarła 16 II 1882 w wyniku „anewryzmu” serca (PSB) lub pęknięcia tętniaka aorty (jak mówią inne źródła). Pogrzeb był manifestacją uznania i szacunku dla zmarłej. Postanowiono czcić jej pamięć co­rocznym konkursem na książkę dla młodzieży propagującą pożądane wzorce kobiece.

Aktywność literacka. Najdonioślejsze jej działania w domenie literackiej wiążą się z powo­łaniem do życia almanachu utworów kobiecych „Pierwiosnek. Noworocznik na rok., zło­żony z pism samych dam, zebrała Paulina Krakowowa” (1838‒1843). Była to pierwsza zbio­rowa manifestacja kobiecej woli aktywnego uczestniczenia w ruchu literackim. Mniej ważny był poziom prezentowanych tekstów, nieodbiegający zresztą od przeciętnej produkcji lite­rackiej tego czasu, a nawet koncyliacyjny, nienaruszający statusu tradycyjnej rodziny sposób rozumienia emancypacji. Liczył się przede wszystkim akt publicznego wystąpienia kobiet w roli autorek, samodzielnych podmiotów twórczych. Noworoczniki składały się z utworów poetyckich o dużej rozpiętości stylistycznej i tematycznej, opowiadań lub fragmentów po­wieści, rozpraw traktujących o rodzinie i wychowaniu. Autorkami były kobiety piszące pod pseudonimem, inicjałami lub pod własnym nazwiskiem (obok Krakowowej pojawiały się utwory E. Ziemięckiej, P. Wilkońskiej, P. Mierzyńskiej, W. Horoszkiewiczowej, J. Prusieckiej, A. Sielskiej, E. Grabowskiej, K. Radeckiej, R. Magierowskiej, K. Kossowskiej, N. Żmichowskiej, Ł. Rautenstrauchowej, S. Paschalskiej, A. Nakwaskiej, A. Dembowskiej, K. Hoffmanowej, E. Muszalskiej, A. Maciejowskiej, E. Klatt, J. Janiszewskiej, A. Jachowiczowej, J. Osipowskiej; w sumie więcej niż 20 dam). Krakowowa zamieściła w „Pierwiosnku” opowiadania (Druciarz, 1838; Flis, 1840), opowieści historyczne lub ich fragmenty (Skarb, powieść z cza­sów wojen szwedzkich, z podań nieistniejącej już rodziny, 1840; Branka tatarska, 1842; Kilka zarysów z życia Katarzyny Jagiellonki, królowej szwedzkiej, 1843), eksperymentowała także z innymi formami literackimi (fikcyjne listy młodych mężatek, komedia, utwór hybrydowy narracyjno-dramatyczny Rada familijna, 1840); z czasem coraz rzadziej włączała do almana­chów swoje wiersze.

Jej twórczość literacka nie ograniczała się do publikacji w „Pierwiosnku”; Krakowo­wa koncentrowała się na literaturze dla dzieci i młodzieży; na szczególną uwagę zasługują Wspomnienia wygnanki („Zorza” 1844, wyd. osob. 1845), powieść przygodowa wzorowana na Robinsonie Crusoe i jego późniejszych wersjach. W powieści Krakowowej egzotycznych przygód doświadczają trzy kobiety poddane presji brytyjskiego systemu penitencjarnego (ze­słanie do Australii jako kara za ‒ w tym przypadku ‒ niepopełnione winy) i kolonialnego. Uroczą lekturę stanowią Obrazy i obrazki Warszawy (1848), próba opisania miasta i uchwy­cenia jego rytmu. Mniej udane są Powieści starego wędrowca (1839), Pamiętniki młodej sieroty (1839), Powieści z dziejów naszych („Wieczory Rodzinne” 1880‒1881, wyd. osob. 1882). Au­torka nie potrafiła zróżnicować języka tych opowieści, powiązać sposobu mówienia z indy­widualnością narratorów i ich kompetencjami językowymi. W latach 1843‒1844 Krakowowa razem z Walentyną Trojanowską wydawała pismo „Zorza” z podtytułem „Dziennik młode­mu wiekowi poświęcony”.

Ocena „Pierwiosnka” w polskim opiniotwórczym środowisku literackim była w la­tach 40. surowa („Piśmiennictwo Krajowe” 1840, nr 2‒3). Pozytywów w prozie Krakowowej dopatrzyli się zarówno polscy zoile, jak i rosyjski założyciel dwujęzycznego pisma „Jutrzen­ka. Diennica” (1842‒1843), Piotr Dubrowski (opowiadanie Flis Dubrowski przetłumaczył na język rosyjski i zamieścił w „Jutrzence”).

Uczestniczka debaty publicznej. Krakowowa nie była krytykiem literackim sensu stricto, brała udział w debacie na temat literatury, prezentując przekonania uwzględniające sytua­cję kobiet jako odbiorczyń i twórczyń sztuki. W artykule O czytaniu romansów („Pierwios­nek” 1842), stanowiącym element ciągnącej się co najmniej od oświecenia dyskusji o stratach płynących z lektury powieści romansowych, Krakowowa utrzymywała, że dobrze napisana powieść o miłości może służyć właściwemu wychowaniu młodych kobiet, jeśli przedstawia uczucia rozsądnie jako zjawiska ziemskie, niewolne od problemów, kłopotów i rozczarowań. Celom edukacyjno-wychowawczym, ale także przyjemności lektury, służyła część pierwsza (druga się nie ukazała) antologii adnotowanej Proza i poezja polska, wybrana i zastosowana do użytku młodzieży żeńskiej (1860). Krótkim, sugestywnym wzmiankom o autorach (I. Kra­sicki, K. Brodziński, A. Czajkowski, Deotyma, właśc. J. Łuszczewska, E. Felińska, F. Karpiń­ski, S. Jachowicz, B. Kamińska, właśc. Z. Węgierska, T. Lenartowicz, W. Pol, A. Pług, właśc. A. Pietkiewicz, W. Syrokomla, właśc. L. Kondratowicz, i in., w tym autorki „Pierwiosnka”) towarzyszyły utwory literackie napisane przez mniej znanych twórców. Publikacja zawierała także uwspółcześnione językowo i przystosowane do percepcji młodego odbiorcy opowieści biblijne, legendy. Stanowiła cenne wprowadzenie do obcowania z literaturą.

Może zaskakiwać esej Ostatnie chwile Byrona („Pierwiosnek” 1840). Autorka nawiązu­je do udziału poety w walkach o wolność Grecji i do jego śmierci w Missolungi 19 IV 1824, jak również do perturbacji wynikających z odmowy pochowania go w Westminster Abbey. Czy eseistka znała burzliwe życie Byrona, w tym związek z przyrodnią siostrą Augustą Leigh (wymienioną w eseju), którego owocem była ich córka? Czy mogła nie znać? Co zatem zade­cydowało o wprowadzeniu poety do „Pierwiosnka”? Przynajmniej jeden aspekt eseju znajdu­je wytłumaczenie w innych artykułach: Krakowowa często podejmowała wątki biograficzne, unikając systematyczności wymaganej przy konstruowaniu życiorysu, wybierając w zamian punkt węzłowy oświetlający biografię. Owym punktem koronacyjnym w obu przypadkach, Byrona i Marii Orleańskiej, córki króla Ludwika Filipa, żony księcia Aleksandra Wirtemberskiego, utalentowanej rysowniczki i rzeźbiarki, uczennicy Aryego Scheffera, był drama­tyzm śmierci, cierpienie umierania, nie tylko fizyczne (Maria, księżna Wirtemberska, „Pier­wiosnek” 1841). Jest też drugi powód, ważniejszy; od lat 20. XIX w. Byron jest przekładany we wszystkich zaborach, także w Królestwie. Sporo się o nim pisze i jeszcze więcej przytacza (np. Ziemięcka w „Pielgrzymie” 1842 i 1843), co mogło zachęcać autorkę do takiego wyboru.

Podsumowanie. Paulina Krakowowa należała do grona emancypantek avant la lettre, któ­re wyszły poza krąg domowy z powodu konieczności życiowych. To, co łączyło ją z emancy­pantkami ideowymi, to wiara w siłę i zaradność kobiet; to, co dzieliło, wiązało się z brakiem akcentów krytycznych wobec społeczeństwa tradycyjnego. Ciekawe są wątki angielskie (bry­tyjskie) w jej publicystyce ‒ tu również przekład powieści Mrs. Jerome Mercier (właśc. Sarah Mercier) Kampanella, koleje życia sieroty (1880; oryg. Campanella, or The Teachings of Life, 1870) ‒ jak się zdaje, były związane z próbą przekierowania uwagi w stronę etyki mieszczań­skiej, której podstawy najwcześniej wypracowało społeczeństwo angielskie.