Krasiński Adam

Katarzyna Kaczmarek

Działacz społeczny i polityczny, redaktor, publicysta, poeta. Pseudonimy i kryptonimy: A.K.; dr Julian Pogorzelski; Fosforyczny Skalderon (wspólnie z Bronisławem Bouffałłem, Włady­sławem Skrzyńskim i Kazimierzem Przerwą-Tetmajerem); Jan Przysiecki; Warszawianin. Wątpliwe: A.hr.K.; Leon Przyłęcki; Leon Przyłęski.

Informacje biograficzne. Adam Zygmunt Władysław Wincenty Franciszek Ludwik Krasiń­ski h. Ślepowron urodził się 22 XI 1870 w Krakowie; był jedynym męskim potomkiem Wła­dysława Krasińskiego (1844‒1873), prawnika i historyka, i Róży (1849‒1937), córki Adama Potockiego, oraz wnukiem Zygmunta Krasińskiego (1812‒1859). Po przedwczesnej śmier­ci ojca trzyletni Adam został spadkobiercą ordynacji opinogórskiej. Rok po śmierci Wła­dysława ojczymem Adama i jego sióstr został kolekcjoner Edward Raczyński (1847‒1926). Z powodów zdrowotnych Adam Krasiński znaczną część dzieciństwa spędził w Zakopanem. Za edukację dzieci przez lata odpowiadał Zygmunt Wolski, bibliograf i bibliotekarz. Ordynat kontynuował naukę w krakowskim Gimnazjum św. Anny, a w 1891 r. podjął studia w Bonn, a następnie we Fryburgu, gdzie kształcił się w zakresie nauk prawnych, humanistycznych i społecznych. Jego nauczycielami byli m.in. Joseph Bedier oraz Józef Kallenbach, którego wykładów słuchał w l. 1891‒1892. Kontynuował studia w Heidelbergu, gdzie pod kierun­kiem Kunona Fischera powstała rozprawa doktorska ‒ traktat o stosunkach włościańskich w Polsce i reformach króla Stanisława Augusta (Geschichtliche Darstellung der Bauern ‒ Verhaltnisse in Polen, 1898). W 1897 r. Adam Krasiński poślubił w Wiedniu Wandę, córkę au­striackiego premiera Kazimierza Badeniego. Wraz z żoną wrócił do kraju, gdzie objął fak­tyczną pieczę nad ordynacją Krasińskich. Ponad dwie dekady jego rządów to czas największej świetności rodowego majątku. Hrabia administrował nim sprawnie, wdrażał innowacje in­spirowane rozwiązaniami, które obserwował na Zachodzie (m.in. założył szkołę, ochronkę). W sąsiadującym z Opinogórą Chruszczewie otworzył eksperymentalną pracownię botanicz­ną, był również jednym z inicjatorów zorganizowanej w Ciechanowie głośnej i nowoczesnej wystawy rolniczo-przemysłowej. Pełnił funkcję prezesa płockiego Towarzystwa Rolniczego i hojnie łożył na wydatki edukacyjne; dbał też o Bibliotekę Ordynacji, m.in. poszerzył księgo­zbiór o spuściznę po Zygmuncie Krasińskim, kolekcje Władysława Górskiego, Józefa Wolffa i Felicjana Faleńskiego oraz cenne archiwa.

Był też współwłaścicielem ‒ obok np. Henryka Sienkiewicza i Leopolda Kronenberga ‒ Czytelni Naukowej przy ul. Żurawiej, która została następnie ofiarowana Towarzystwu Bi­blioteki Publicznej w Warszawie. W podobnym gronie, poszerzonym m.in. o Bolesława Pru­sa, została zainicjowana działalność Towarzystwa Seminariów dla Nauczycieli Ludowych; na jego potrzeby ordynat przekazał pałac w Ursynowie wraz ze 120-hektarowym folwarkiem. Wspomagał tajne szkolnictwo i inne instytucje jako współzałożyciel towarzystw: Naukowego Warszawskiego, Miłośników Historii oraz Opieki nad Zabytkami Przeszłości. W 1901 r. zo­stał wydawcą „Biblioteki Warszawskiej”, a także jej redaktorem i sponsorem ‒ funkcję tę peł­nił aż do śmierci. Na łamach tego pisma ukazały się po raz pierwszy fragmenty listów Zyg­munta Krasińskiego do Henry’ego Reeve’a (1901, t. 4) i Adama Potockiego (1905, t. 1‒2), niedokończony przez poetę dramat fantastyczny Wanda (1901, t. 3) oraz jego Traktat O Trój­cy w Bogu i o Trójcy w człowieku (1903, t. 2). Adam Krasiński również próbował swoich sił w poezji, były to wystąpienia okazjonalne, okolicznościowe. Podejmował się też działalno­ści w polityce (jego legalizm, konserwatyzm, trzymanie się status quo nie znalazły zwolen­ników). Założone przez niego stronnictwo Spójnia nie odegrało żadnej roli w ówczesnym systemie. Podejmował natomiast udane akcje społecznikowskie; był hojnym mecenasem sztuki, finansował jubileusze Henryka Sienkiewicza i Marii Konopnickiej, wykupił od Bole­sława Prusa zgodę na wydanie jego dzieł zebranych.

Zmarł 17 I 1909 w kurorcie Ospedaletti w Ligurii. Przyczyną śmierci była potyfusowa infekcja. Nie miał dzieci, tym samym okazał się ostatnim ordynatem z linii opinogórskiej.

Parodie dekadentów. Krasiński wraz z Kazimierzem Przerwą-Tetmajerem, Władysławem Skrzyńskim i Bronisławem Bouffałłem przygotował mistyfikację wydawniczą obejmują­cą poemat Eleonora. Trójhymn duchów smętnych oraz Jęk ziemi. Pantologię dekadentów pol­skich (1895), parodiując mody literackie schyłku wieku. Można tu znaleźć aluzje do poetyki oraz konkretnych utworów Charles’a Baudelaire’a, Jana Kasprowicza, Zenona Przesmyckiego (Miriama), Antoniego Langego czy Lucjana Rydla. Ten ostatni nie tylko nie poczuł się ura­żony pastiszem, lecz zachwycał się nawet „ustępami nieporównanie wyższymi od prawdzi­wych, dekadenckich utworów” („Gazeta Polska” 1895, nr 272), podobnie jak późniejsi ko­mentatorzy, Stanisław Estreicher („Kurier Literacko-Naukowy” 1938, nr 40) i Julian Tuwim (tamże, nr 41).

Wokół utworów Zygmunta Krasińskiego. Kilka artykułów poświęcił twórczości dziadka: we Fryburgu dowiedział się od Kallenbacha o lukach w genezie Nie-Boskiej komedii i Irydio­na, w Akwizgranie rozpoczął poszukiwania Reeve’a, z Anglii wrócił z pakietem otrzymanych od niego listów. Rezultatem tych poszukiwań jest rozprawa Poeta myśli („Biblioteka War­szawska” 1901, t. 1), gdzie autor, opierając się na odnalezionej korespondencji cytowanej we fragmentach, poważa się (dzięki pomocy J. Kallenbacha?) na ustalenia interpretacyjne, któ­re kładą nacisk na syntetyzującą myśl Zygmunta Krasińskiego, łączącego obrazy mimetyczne z obrazami imaginacyjnymi. Adam Krasiński podejmuje także próbę interpretacji materiału epistolograficznego; dostrzega niespójność korespondencji poety, dowodząc, że wynika ona z wielostronnej wymiany listów i gry z adresatami. Późniejsza o dwa lata rozprawa Adama Krasińskiego Dzień Ducha Świętego („Biblioteka Warszawska” 1903, t. 2) miała przygotować czytelnika do lektury poprzedzonego krótkim wstępem Traktatu o Trójcy w Bogu i o Trójcy w człowieku (powst. 1840‒1841) Zygmunta Krasińskiego, tekstu osadzonego w tezach dale­kich od ortodoksji katolickiej i z tego powodu niepublikowanego za życia autora. Na rozpra­wę Dzień Ducha Świętego składają się dwie części; tekst właściwy poprzedza List do Przyja­ciela, skierowany do bliżej nieokreślonej postaci, który miał zachęcić Adama do napisania rozprawy; namowom do podjęcia pracy towarzyszy zwięzłe wyliczenie potencjalnych kon­tekstów interpretacyjnych: „Lamennais, Ballanche, Schlegel dla czasów genewskich ‒ później Schubert, Schelling, Hegel, wreszcie najbardziej zbliżony, najsilniej zbratany, August Ciesz­kowski” (Dzień Ducha Świętego). Adam Krasiński kreśli drogi myśli poety romantycznego, podpierając się wskazywanymi analogiami oraz dostrzeżoną wspólnotą z mitami egipski­mi i perskimi, wątkami podjętymi przez gnostyków, średniowiecznych mistyków, millenarystów, neoplatończyków, a także Friedricha Schellinga i Georga Wilhelma Friedricha Hegla. Pewien oddźwięk wywołał artykuł Zygmunta Krasińskiego nieznany pomysł trylogii opubli­kowany w księdze pamiątkowej ku czci Stanisława Tarnowskiego (1904). Wnukowi poety za­rzucono nieznajomość stanu badań (S. Koźmiana, W. Mickiewicza i W. Nehringa). Ostat­ni ordynat wniósł jednak do ogółu wiedzy o niezrealizowanym projekcie wieszcza swoje dociekania dotyczące genezy tych pomysłów, „których Faust rodzicem”.

Stosunek do cenzury obyczajowej. W 1902 r. Adam Krasiński wziął udział w debacie za­inicjowanej w reakcji na skandal wywołany przez konfiskatę Legend (1902) Andrzeja Niemojewskiego na żądanie polskiej katolickiej opinii publicznej. W „Krytyce” (1902, z. 3‒4) ukazywały się odpowiedzi na ankietę Policja a sztuka rozpisaną w tej sprawie formułowane przez przedstawicieli różnych środowisk literackich (głos zabrali m.in. L. Belmont, P. Chmie­lowski, A. Górski, M. Konopnicka, I. Matuszewski, S. Witkiewicz i A. Wiślicki), zasadniczo zgodne w kwestionowaniu ingerencji policji w twórczość artystyczną. Odmienne stanowisko, ramię w ramię z Marianem Zdziechowskim, zajął Krasiński, nadsyłając wypowiedzi do obu numerów pisma. „Jakaś cenzura być musi” ‒ przekonywał hrabia, który w odgórnej kon­troli nad życiem kulturalnym widział przejaw opieki nad „maluczkimi” o „nieprzygotowa­nych umysłach”. Praktyka, która jest „potrzebną i konieczną”, powinna jednak w wyniku nie­zbędnych reform stać się zadaniem „ludzi rozumnych”, „dobrze społeczeństwu życzących”, nie „gruboskórnej” policji („Krytyka” 1902, z. 4).

Poezja heroicznego pesymizmu. Praca Jean Lahor. Dr Henry Cazalis („Biblioteka Warszaw­ska” 1904, t. 4, wyd. osob. 1905) to otwarta deklaracja literackich upodobań Adama Krasiń­skiego, ubrana w swobodną, synkretyczną formę. Erudycyjność i subiektywizm sprawiają, że utwór ten może być dziś uznawany za pełnoprawną realizację wytycznych gatunkowych ese­ju. W szkicu został utrzymany żarliwy ton wypowiedzi, tak charakterystyczny dla wcześniej­szych interpretacji dorobku Zygmunta Krasińskiego. Jean Lahor (właśc. Henri Cazalis), fran­cuski poeta nurtu symbolistycznego i parnasistowskiego, a przy tym lekarz, wyrastał według Krasińskiego ponad swój krąg cywilizacyjny, któremu „nie dostawało duszy” (tamże). Swo­bodnie poruszał się w formułach lirycznych, a jego uczuciowość ‒ ów „niełaciński pierwia­stek” ‒ skłaniał się ku słowiańskiej wrażliwości, a także religijnej i artystycznej tradycji Dale­kiego Wschodu. Uprawiał wysublimowaną poezję i jednocześnie służył ludziom. Krasiński powraca tu również do kwestii poruszanych wcześniej: rozwój prasy i przemysłu drukar­skiego spowodowały „rozpowszechnienie słowa niesłychane”, które może poprowadzić „rze­sze ku myśli lichszej i umniejszonej świadomości”, a jego zdaniem należy hamować pęd do „demokracji myśli” (tamże). Ma w tym pomóc sformułowana przez Lahora koncepcja he­roicznego pesymizmu, zgodnie z którą powinno oddawać się pracy na rzecz społeczeństwa niezależnie od losowych i dziejowych przeciwności. Koncepcja francuskiego poety została zestawiona z negatywnie wartościowanym pesymizmem Friedricha Nietzschego i jego filo­zofią „nadczłowieczeństwa” (tamże).

Adam Krasiński nie zajmował się stricte krytyką literacką, ale jego działalność okołoliteracka daje pewien wgląd w gusta i upodobania przedstawiciela polskiej arystokracji zaan­gażowanego w sprawy publiczne na przełomie XIX i XX w. Wniósł też pewien wkład w ze­branie spuścizny po Zygmuncie Krasińskim.