Kraushar Aleksander

Tadeusz Budrewicz

Prawnik, poeta, tłumacz, historyk, edytor. Pseudonimy i kryptonimy: A.; Al. K.; Al. Kr.; Aleks. K-r.; Alkar; Autor Strof; Autor Wspomnień trybunalskich; K. Prawdzicki; Świadek naoczny; Ʃ.

Informacje biograficzne. Urodził się 17 I 1842 w Warszawie, był synem Hermana, finansi­sty, i Idalii z d. Apte, mężem Jadwigi z d. Bersohn (literatki), ojcem pisarki Zuzanny Rabskiej (1888–1960). Uczył się w Gimnazjum Realnym w Warszawie (1857–1861; o niektórych ko­legach i nauczycielach zostawił wspomnienia). W 1863 r. współredagował czasopisma Rządu Narodowego („Prawda”, „Niepodległość”). Ukończył prawo w Szkole Głównej (1867), prak­tykował jako adwokat (od 1874 r. w Departamencie Rządzącego Senatu, od 1876 r. jako ad­wokat przysięgły). Wydał tomiki poetyckie: Listki (1863) oraz Strofy (1886, 1890, 1925). Po­pularne były jego przekłady Pieśni Heinricha Heinego (1873, 1879) i Poezji (1889). Wcześnie dał się poznać jako historyk (Historia Żydów w Polsce, t. 1–2, 1865–1866), z czasem wy­specjalizował się w tworzeniu fabularyzowanych obrazków z dziejów Polski od czasów od­rodzenia, a także w przedstawianiu dziejów wybranych obiektów urbanistycznych i archi­tektonicznych Warszawy. Prace te opierał na wszechstronnych kwerendach archiwalnych. Na podstawie archiwów warszawskich i petersburskich ogłosił cenne przyczynki bio-biblio- graficzne dotyczące niektórych literatów, zwłaszcza z pierwszych dekad XIX w. Dziełem ży­cia Kraushara jest monografia źródłowa Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauk. 1830– 1832. Monografia historyczna, osnuta na źródłach archiwalnych (ks. 1–4, 1900–1911; skrót pt. Dzieje Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. 1800–1832, 1907). Uznanie, jakim cieszył się Kraushar wśród profesjonalnych historyków doceniających źródłową wartość jego prac mimo ich niedostatków warsztatowych i zbyt daleko idących ingerencji edytora w język dokumentów, sprawiło, że pisarz w latach 1911–1931 był prezesem Towarzystwa Miłośników Historii. Stał się też członkiem kilku towarzystw naukowych. W 2. poł. XIX w. był popularną postacią w życiu kulturalno-towarzyskim Warszawy, bywalcem salonów literackich, toteż jego wspomnienia z tych lat mają duże walory dokumentacyjne. Uroczyście obchodzono ju­bileusz pięćdziesięciolecia jego pracy pisarskiej w 1911 r., na którym jubilat wyznał: „W to­bołku moim piśmienniczym nie ma ani jednej rzeczy niezaczerpniętej z krynicy narodowego bytu” („Słowo” 1911, nr 119). Szanowano go jako symbol czynu powstańczego 1863 r. Zmarł 11 XII 1931 w Warszawie, po uroczystym pogrzebie spoczął na Powązkach.

Zakapturzony moralista i psycholog. Krytykę literacką uprawiał przygodnie. Dla pozna­nia rozwoju krytyki w Polsce Kraushar przysłużył się rozprawą Krytyka literacka i jej dzieje w literaturze polskiej (1911). W formie odczytów publicznych w Sali Ratuszowej była zapre­zentowana 17 i 20 III 1896 (drukując pracę w 1911 r., autor omyłkowo wskazał 1895 r., ta nie­dokładność wciąż się utrzymuje, należy ją zweryfikować). Na tle europejskiej historii krytyki Kraushar zdefiniował jej zadania („ocena danego dzieła ze stanowiska prawdy, dobra i pięk­na”); uzasadnił autonomię krytyki jako zwierciadła zmiennych prądów intelektualno-estetycznych epoki; przeprowadził systematykę ze względu na stosowane metody oraz wyod­rębnił etapy rozwoju krytyki w Polsce. Stał na stanowisku przedmiotowego obiektywizmu, odrzucał subiektywizm. Kwestia subiektywizmu różniła jego poglądy od ujęć modernistów, co silnie wyeksponował Ignacy Matuszewski w bezpośredniej polemice („Przegląd Tygo­dniowy” 1896, nr 13), a później w wielu własnych studiach estetyczno-krytycznych. Tym sa­mym odczyty Kraushara o krytyce były inspiracją do ujęć syntetyzujących Piotra Chmielow­skiego i Wilhelma Feldmana oraz problematyzujących (I. Matuszewski). Choć drukowano je z dużym opóźnieniem, tezy Kraushara były znane, gdyż obszerne sprawozdania z odczy­tów ukazały się w większości dzienników i tygodników warszawskich. Niewątpliwie te od­czyty wygłoszono akurat wtedy, gdy w kwestii krytyki estetycznej dawała się odczuć potrzeba uporządkowania pojęciowego, stąd ich powodzenie mimo nieodkrywczych sądów. Kraushar dyskretnie wskazywał krytyce funkcje nie tylko estetyczne, lecz i etyczne. We współczesnej powieści francuskiej (G. Sand, V. Hugo, A. Dumas i in.) cenił realizm i upominanie się o god­ność kobiety, ale zarzucał jej za słaby nacisk „na uszlachetnienie społeczeństw” oraz zbytecz­ne opisywanie „rozkiełznania obyczajów” (Realizm w romansie francuskim, „Kółko Domo­we” 1867, nr 4). W Trenach Jana Kochanowskiego uderzała go „strona psychiczna”, „historia boleści nieszczęśliwego ojca”. Utwory Elizy Orzeszkowej o tematyce żydowskiej cenił nie tyle za artyzm i subtelne obserwacje, ile za zajęcie odważnego ideowo stanowiska będącego przy­kładem „apostolstwa miłości i zgody” („Kłosy” 1882, nr 890). Omyłkę Bolesława Prusa od­czytywał jako przestrogę przeciw nadużyciu kontroli obywatelskiej nad jednostką oraz jako zmierzenie się z mitem powstania styczniowego – dowodem „gorącości serca, ale niedoj­rzałości umysłu” („Kłosy” 1888, nr 1181). Dokładnie zreferował sądy krytyków o Faraonie, zwracając uwagę na realizm, doskonałe rozwiązania kompozycyjne, połączenie w osobie bo­hatera zalet prawdziwego herosa ze słabostkami zwykłego człowieka (Krytyka o „Faraonie”, „Tygodnik Ilustrowany” 1897, nr 51). W powieści Prusa cenił oryginalne traktowanie każde­go motywu jako konkretu i jednocześnie cechy organizmu, zbiorowiska, rasy. Predylekcja do ocen etyczno-obyczajowych jest widoczna w odczytach i głosach w dyskusji, które formuło­wał w ramach prac Towarzystwa Kultury Polskiej (m.in. wypowiedzi o Przebudzeniu się wios­ny F. Wedekinda lub o dziejach kabaretów literackich). Z różnych przedmów, które ogłosił, można wnioskować, że bardziej zajmowały go biografie autorów niż ich utwory. Wypowia­dał się na tematy translatologiczne (był cenionym tłumaczem, choć jego koncepcja przekła­dowa była wewnętrznie sprzeczna: stosował skróty i zmieniał metrum wiersza, jednocześnie domagając się odtwarzania melodii oryginału). Publikował przyczynki do dziejów prasy pol­skiej XIX w. Ogłosił sporo nieznanych dokumentów źródłowych mających znaczenie dla kwestii kultury literackiej XVIII i XIX w. (np. kwestia salonów literackich) oraz renesan­su. Do niektórych pisarzy wracał kilkakrotnie, ogłaszając przyczynki do ich działalności pu­blicznej i tworząc zarysy portretów psychologicznych literatów poświęcających się narodo­wej sprawie (J.I. Kraszewski, K. z Tańskich Hoffmanowa, N. Żmichowska, J. Łuszczewska, K. Brzozowski, H. Merzbach) lub przeżywających osobiste tragedie wywołane czynnikami politycznymi (F.M. Faleński). Kwerendy archiwalne umożliwiły mu odkrycie nieznanych wierszy ilustrujących polityczne trajektorie losów polskich pisarzy (H. Kołłątaja, J.U. Niem­cewicza, M. Mochnackiego, K. Brodzińskiego), a także polityczne konteksty recepcji polskich romantyków. Okazyjne, czasem oryginalne, spostrzeżenia historyczno- i krytycznoliterac­kie są rozsiane po wspomnieniach i pracach historycznych Kraushara, np. hipoteza o Alber­cie Łaskim jako prototypie bohatera Straconych zachodów miłości Williama Shakespeare’a zo­stała sformułowana w rozmowach z Józefem Ignacym Kraszewskim (utrwalona na Kartkach z pamiętników Alkara, 1910).