Kridl Manfred

Andrzej Karcz

Historyk i teoretyk literatury, krytyk literacki, redaktor, profesor. Kryptonimy: K.; M.K.

Informacje biograficzne. Urodził się 11 X 1882 we Lwowie jako syn Edwarda (1846–1887), z pochodzenia Czecha, kapitana wojsk austriackich, i Wiktorii z Załęskich. We Lwowie uczęszczał do Szkoły Realnej; maturę zdał w 1901 r. Studia z zakresu filologii polskiej odbył na Uniwersytecie Lwowskim w l. 1902–1906 pod kierunkiem Romana Pilata i Józefa Kallen­bacha. Tam studiował też filologię francuską u Edwarda Porębowicza i filozofię u Kazimierza Twardowskiego. Doktorat uzyskał w 1909 r. na podstawie rozprawy Mickiewicz i Lamennais. Studium porównawcze. Dalsze studia odbywał we Fryburgu i w Paryżu. Od najmłodszych lat był aktywny politycznie: w szkole należał do kółka socjalistycznego i zaangażował się w wy­dawanie pisma „Niewolnik” (wyd. na powielaczu), potem był członkiem II Proletariatu i Pol­skiej Partii Socjalistycznej (teren Galicji). Działał też w Stronnictwie Ludowym. Prowadził działalność edukacyjną w organizacji oświatowej Towarzystwo Szkoły Ludowej. We Lwowie był członkiem organizacji wojskowej Odrodzenie (od 1905 r.). Pracował jako nauczyciel gim­nazjalny w Warszawie. Od 1911 r. był członkiem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, w którym pełnił krótko funkcję sekretarza Wydziału I Językoznawstwa i Literatury. W cza­sie I wojny światowej służył w armii austriackiej. W 1921 r. habilitował się na Uniwersyte­cie Warszawskim na podstawie pracy Antagonizm wieszczów. Rzecz o stosunku Słowackie­go do Mickiewicza (1925). W l. 1928–1932 był profesorem literatur słowiańskich w Brukseli. W lipcu 1932 r. został mianowany profesorem nadzwyczajnym, a w czerwcu 1934 r. profe­sorem zwyczajnym historii literatury polskiej na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie. Gromadził studentów i młodych badaczy (także ze środowiska warszawskiego) zaintereso­wanych problemami teoretycznymi i stworzeniem nowej nauki o literaturze, przyjmując rolę założyciela i opiekuna polskiej szkoły formalnej. Nieoficjalnie pełnił funkcję patrona mło­dzieży o nastawieniu liberalno-lewicowym. W 1938 r. został prezesem powstałego w Wilnie Klubu Demokratycznego, a rok później jednym z wiceprezesów warszawskiego Stronnictwa Demokratycznego. Występował w obronie mniejszości litewskich, białoruskich i żydowskich w Polsce. Po wybuchu II wojny światowej działał początkowo w polskim Komitecie Pomocy Uchodźcom w Wilnie, a po przerwaniu normalnej pracy uniwersytetu razem z żoną i dwoj­giem dzieci opuścił Polskę w 1940 r., udając się przez Belgię, Francję i Portugalię do USA. Je- sienią tego roku podjął pracę wykładowcy w Smith College w Northampton w stanie Mas­sachusetts. W ramach swojej działalności politycznej przez cały okres wojny Kridl zajęty był wygłaszaniem publicznych wykładów i odczytów popularyzujących wiedzę o Polsce, jej kul­turze i historii. W 1948 r. został profesorem na Columbia University w Nowym Jorku, obej­mując katedrę kultury polskiej im. Adama Mickiewicza, gdzie wykładał literaturę polską (od 1955 r. jako professor emeritus). Zmarł 4 II 1957 w Nowym Jorku.

Twórczość historycznoliteracka. Kridl rozpoczął działalność jako krytyk literacki i jako hi­storyk literatury niemal w tym samym czasie. Od 1907/1908 r. publikował zarówno recenzje i szkice krytyczne, jak i prace historycznoliterackie. Będąc znawcą poezji romantycznej, dużo uwagi poświęcał twórczości Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego i Zygmunta Krasiń­skiego. Zajmował się też przygotowaniem do druku Listów Słowackiego (t. 3, 1915), a w póź­niejszym okresie wydawał inne pisma poety, m.in. we współpracy z Leonem Piwińskim (Dzieła, t. 1–24, 1930–1931). Opracował również w tamtym czasie dwudziestotomowe wyda­nie Dzieł Mickiewicza (1929). Współredagował wcześniej trzy tomy antologii Wiek XIX. Sto lat myśli polskiej (1912–1914), dla której przygotował rozdziały – zawierające biogramy i cha­rakterystykę dorobku – poświęcone Michałowi Grabowskiemu (t. 7), Henrykowi Rzewuskie­mu (t. 8) oraz Edwardowi Dembowskiemu i Janowi Majorkiewiczowi (t. 9). Jego późniejsze prace historycznoliterackie objęły m.in. wieloczęściowy podręcznik dla szkół średnich Lite­ratura polska wieku XIX (1925–1933), rozprawę Poezja polska w latach 1795–1863 (w: Dzie­je literatury pięknej w Polsce, cz. 2, 1936) oraz książki W różnych przekrojach. Studia i szkice literackie (1939), Literatura polska (na tle rozwoju kultury) (1945; wersja ang.: A Survey of Po- lish Literature and Culture, 1956) i The Lyric Poems of Julius Słowacki (1957; wersja pol. Juliu­sza Słowackiego liryki, „Roczniki Humanistyczne” 1958, z. 1).

Koncepcja badań historycznoliterackich. Na temat badań nad historią literatury, ich metod i zadań Kridl wypowiadał się w wielu wczesnych recenzjach i szkicach krytycznych. Odsła­niał tym samym swoje rosnące zainteresowanie metodologią badań literackich i teorią lite­ratury (w latach 30. będzie to główny obszar jego aktywności) oraz demonstrował umiejęt­ności krytyka. W omówieniu monografii Juliusza Kleinera Zygmunt Krasiński. Dzieje myśli (1912) za jedno z najpilniejszych zadań polskiej historii literatury uznał „zbadanie i ustale­nie związków łączących naszą twórczość literacką z twórczością zachodnioeuropejską, okreś­lenie wzajemnych pokrewieństw i wpływów, ich rodzaju i stopnia, postawienie całej naszej literatury, zwłaszcza romantycznej, na tle prądów umysłowych Zachodu” („Biblioteka War­szawska” 1912, t. 3). Zdaniem Kridla poznanie tych związków pozwoli zrozumieć „naszą własną spuściznę duchową”. Postulując tego typu podejście komparatystyczne, Kridl prze­ciwstawiał się metodom badań historycznoliterackich „pokolenia poprzedniego” i poddawał krytyce studia „biograficzno-bibliograficzne”, „zewnętrznie opisowe”, „streszczająco-morali- zujące”. Z uwagą śledził i w recenzjach odnotowywał oznaki przemian w historycznym ujmo­waniu zjawisk literackich. Uważał, że do zadań historyka literatury należy praca nad tym, aby „w stare zmurszałe zabytki archiwalne tchnąć nowe życie, związać je z życiem chwili obecnej, ukazać współczesności to, […] co stanowi podłoże i grunt jej duszy zbiorowej” ([rec.] S. Kot, „Wpływ starożytności klasycznej na teorie polityczne Andrzeja Frycza z Modrzewa”, „Biblio­teka Warszawska” 1913, t. 1). Kridl przedstawił też, jak należałoby wyobrazić sobie „ideal­nie zorganizowaną pracę” nad historią literatury polskiej: „[…] na podstawie gruntownych opracowań poszczególnych dzieł budowano by monografie o całokształcie twórczości odnoś­nych autorów – a dopiero na tak przygotowanym materiale fundamentalnym dźwignąć by się mogły dzieje poszczególnych okresów literatury, a wreszcie jej całości” ([rec.] E. Kucharski, „Bogusławskiego »Cud, czyli Krakowiaki i Górale«”, „Biblioteka Warszawska” 1914, t. 2). Opo­wiadał się za ujmowaniem syntetycznym odrębnych gałęzi literaturoznawstwa i podkreślał, jak niezmiernie ważne jest to, by historia literatury korzystała (np. w zakresie wartościowa­nia) z osiągnięć krytyki literackiej i estetyki ([rec.] M. Mann, „Rozwój syntezy literackiej od jej początków do Gervinusa”, „Biblioteka Warszawska” 1911, t. 4). W późniejszym studium, wszechstronnie przedstawiając argumenty za i przeciw, dwie pierwsze nawet ze sobą utoż­samił, orzekając, że „nie ma historii literatury ani krytyki literackiej jako dziedzin zupełnie odrębnych […]. Jest tylko jedna jedyna krytyka” (Krytyka i krytycy, 1923).

Działalność krytyczna. Publikacją dwuczęściowej recenzji „Mickiewicz” Artura Górskiego („Krytyka” 1908, z. 1) Kridl w wieku 26 lat rozpoczął stałą współpracę z czasopismami lite­rackimi. Był nie tylko aktywnym krytykiem ogłaszającym na ich łamach szkice i omówienia książek wydawanych aktualnie w kraju, ale i redaktorem prowadzącym działy poświęcone piśmiennictwu, literaturze i krytyce. W l. 1910–1914 najbliżej współpracował z warszawskim

miesięcznikiem „Książka”, gdzie w rubrykach Krytyka, Historia literatury, Poezja, powieść, dramat i Przekłady z literatury obcej zamieścił ok. 50 recenzji (bez tytułu) i kilka szkiców. W tym samym niemal okresie opublikował oprócz paru rozpraw kilkanaście recenzji (bez tytułu; niektóre podpisane „M.K.”) w dziale Piśmiennictwo miesięcznika „Biblioteka War­szawska”. W „Tygodniku Polskim” ogłosił w l. 1912–1914 wiele recenzji oraz kilka szkiców. We wszystkich omawiał książki na temat literatury i piśmiennictwa (zwłaszcza staropolskie­go), komentował nowe edycje dzieł klasyków, czasem ocenie krytycznej poddawał też wyda­wane powieści i nowele (m.in. A. Grzymały-Siedleckiego, W.S. Reymonta, A. France’a). Nar- cyzę Zofii Nałkowskiej nazwał „ważnym i trwałym dokumentem ludzkim” („Książka” 1911, nr 9), Oziminę Wacława Berenta krytykował za sztuczną konstrukcję języka (tamże, nr 6). W wielu wypowiedziach odsłaniał swoją wszechstronną znajomość twórczości i życia pol­skich poetów romantycznych, a także jako znawca edytorstwa podejmował temat autentycz­ności tekstów oraz zasady wydania popularnego i krytycznego utworów literackich. Kridl pozostał aktywnym krytykiem w okresie dwudziestolecia międzywojennego i po wojnie, na emigracji, drukując m.in. w takich czasopismach, jak „Pion”, „Przegląd Warszawski”, „Wiado­mości Literackie”, „Przegląd Współczesny”, „Rocznik Literacki”, „Przegląd Humanistyczny”, „Pamiętnik Literacki”, „The American Slavic and East European Review”.

Metody, kategorie i zadania krytyki literackiej. Występując w roli recenzenta, Kridl w pierwszych latach działalności pozytywnie oceniał prace o literaturze opisujące i anali­zujące twórczość pisarzy, zwłaszcza poetów, pod względem „przejawów” ich ducha, wyrazu uczuć i poglądów, odzwierciedlenia ich życia, ukazania związków z bytem narodu (w tam­tym czasie był autorem takich prac). Ale już wtedy potrafił stwierdzić, że obniża się znacze­nie dzieła literackiego, kiedy praca krytyczna ogranicza się do omówienia jego treści ideo­wej lub roztrząsania dramatu duszy poety. Te uwagi kierował m.in. pod adresem Stanisława Tarnowskiego. Surowo oceniał jego metodę badawczą i ganił za to, że zarówno w książce o Krasińskim, jak i w całej swojej pracy historycznoliterackiej ogranicza się wyłącznie do streszczenia tematyki utworów, osądza ich „wartość ideową z bardzo wyłącznego stanowi­ska”, nie prowadzi samodzielnych poszukiwań historyczno-filologicznych, nie zadaje sobie „trudu wżycia się czy wmyślenia w jakiś utwór czy postać, jeżeli nie odpowiadają one spe­cyficznym poglądom polityczno-społecznym autora” ([rec.] S. Tarnowski, „Zygmunt Kra­siński”, „Książka” 1912, nr 7). Obok oryginalności, zmysłu historycznego, kultury umysło­wej czy wrażliwości estetycznej właśnie żywy, bezpośredni i osobisty stosunek krytyka do omawianego dzieła uznawał za ważną część działania krytycznego. Jak twierdził, „dla kry­tyka wszelkie kwestie, jakie bada, muszą być do pewnego stopnia jego własnymi kwestiami, musi on je uznać za swoje, choćby czasowo tylko, musi umieć stanąć na stanowisku badane­go przez siebie poety czy filozofa, przeżyć z nim i przemyśleć wszystkie jego sprawy; dopie­ro wówczas może go nie tylko zrozumieć i poznać, ale może go również należycie ocenić” ([rec.] J. Kleiner, „Zygmunt Krasiński. Dzieje myśli”, „Biblioteka Warszawska” 1912, t. 3). Pod­kreślając wagę osobistego stosunku krytyka do dzieła, Kridl zarazem wskazywał, że nie jest to „jedyny czy choćby nawet główny motor krytyki” oraz że musi on być „przezwyciężony i opanowany”. Ma to odbywać się jednak tak, aby „w każdej chwili mógł być wywołany w swo­jej pierwotnej świeżości i sile, nawet w ciągu konstruowania i krystalizowania się ostatecz­nej formy krytyki, tj. oceny” (tamże). Kridl uzasadniał, że tylko tak można osiągnąć możli­wy obiektywizm, a nawet zbliżyć się „w naszej dziedzinie do ducha metody nauk ścisłych” ([rec.] S. Pigoń, „O »Księgach narodu i pielgrzymstwa polskiego« A. Mickiewicza”, tamże, t. 2).

Kategoria osobistego stosunku do dzieła – ujęta jako nastawienie na poznanie, zrozumienie, przemyślenie, należytą ocenę – ostatecznie oznaczała podejście racjonalistyczne i dezapro­batę dla impresjonizmu czy subiektywizmu w krytyce (o czym Kridl pisał w późniejszych pracach).

W pierwszych latach swojej działalności Kridl widział wzór krytyka i badacza litera­tury w Bronisławie Chlebowskim. Darzył go uznaniem m.in. za to, że w przeciwieństwie do innych znawców sztuki słowa nigdy nie zaniedbuje „analizy estetycznej na korzyść roz­bioru treściowo-ideowego”, że jest autorem „tylu świetnych analiz estetycznych, sięgających w samą głąb obrazowania języka i stylu poetyckiego”, że stosuje metodę „nieograniczającą się do odczucia i zrozumienia utworu samego w sobie, ale stawiającą go precyzyjnie i subtel­nie na tle epoki i stosunków, wśród których się ukazał, i starającą się przez analizę odbitego w nim ducha czasu osądzić jego wartość ideową i artystyczną”. Za jedną z największych za­sług Chlebowskiego uznał też podjęcie próby przeciwdziałania rozbieżnościom między hi­storią literatury a krytyką „przez przyswojenie sobie rezultatów tej ostatniej i zastosowanie ich do dziedziny historycznej” ([rec.] B. Chlebowski, „Pisma”, t. 1–2, tamże, t. 3).

O metodach, kategoriach i zadaniach krytyki Kridl pisał w większości swoich wczes­nych recenzji i szkiców. Twórczości literackiej ma ona – jak twierdził – ukazywać jej własne drogi i stanowiska, stawać się świadomością tego, co w twórczości jest nieświadome, mierzyć ją i oceniać „miarą i prawem życia”. Przywoływał postulaty Stanisława Brzozowskiego, łącz­nie z żądaniem, by krytyka była „świadomością moralną epoki”. Uważał, że działalność kry­tycznoliteracka nie powinna być jedynie komentowaniem utworów, lecz ich wartościowa­niem, swoistym wymogiem wobec nich, sprawdzaniem ich „biologicznej siły”. Do jej zadań należy prowadzenie ogółu społeczeństwa wśród dzisiejszego życia duchowego, dawanie „na­rzędzi rozumienia i odczuwania zjawisk twórczych”, informowanie o ich cechach i elemen­tach, o tym, jaka jest ich wartość i jaki mają związek ze współczesnym życiem narodu ([rec.] A. Potocki, „Polska literatura współczesna”, „Książka” 1912, nr 10).

Podsumowanie. Na początku swojej działalności Kridl jako krytyk i badacz literatury repre­zentował postawę i poglądy w przeważającej mierze typowe dla krytyki młodopolskiej (nosi­ły one również pewne ślady oddziaływania tradycji pozytywizmu w myśleniu o literaturze). Zarazem, dostrzegając słabości historii literatury i krytyki tamtego czasu oraz wysuwając własne propozycje ich przezwyciężenia, wyraźnie wykraczał poza ramy epoki. Jego ówczesne wypowiedzi na temat badań historycznoliterackich oraz uwagi o metodach, kategoriach i za­daniach krytyki pokazywały narodziny reformatora nauki o literaturze. Potwierdziły to póź­niejsze etapy jego działalności badawczo-krytycznej, zwłaszcza dokonania na polu teorii lite­ratury obejmujące próby uściślenia i unaukowienia dyscypliny. Jego książka Wstęp do badań nad dziełem literackim (1936), nawiązująca do poglądów rosyjskich formalistów i wybranych koncepcji Romana Ingardena, ustanawiała założenia metody „estetycznej” badań literackich (zwanej też przez autora metodą integralną) i była manifestem polskiej szkoły formalnej. We wskazanej metodzie brzmiały echa wielu kategorii, które pojawiły się we wczesnych wy­powiedziach krytycznoliterackich Kridla.