Krzymuska z Orzechowskich Maria

Dorota Samborska-Kukuć

Publicystka, krytyczka literacka. Pseudonim: Marcin Oksza.

Informacje biograficzne. Maria Róża Orzechowska urodziła się 24 V 1850 w majątku dzie­dzicznym Raków pod Żychlinem w ziemi łódzkiej w rodzinie szlacheckiej jako najstarsza córka Ignacego Walentego Orzechowskiego i Julii Nepomuceny z Grabskich, dziedzicz­ki pobliskiego Dobrowa. Nazwa herbu rodziny Orzechowskich – Oksza – i imię protopla­sty rodu – Marcin – złożyły się na jej męski pseudonim. Odebrała staranne wykształcenie domowe, uczyła się następnie w warszawskim Instytucie Aleksandryjsko-Maryjskim Wycho­wania Panien. W 1873 r. wyszła za mąż za Stanisława Krzymuskiego, ziemianina, właściciela Budzisławia Kościelnego na Kujawach, i zamieszkała w dobrach męża. Tu na świat przyszło siedmioro jej dzieci: Julia Teresa (1874–1943, zam. Kisielewska), Anna Franciszka (1876– –1923, zam. Opieńska), Feliks Antoni (1877–1934, ożeniony z Ewą Orłowską), Maria Ka­zimiera (1879–1923, zam. Iwanowska), bliźnięta: Ignacy Józef (1882–1944, ożeniony z Zo­fią Piaszczyńską), i Kazimierz Zygmunt (1882–1951, ożeniony z Ireną Szczygielską), oraz najmłodsza Stanisława Zofia (1887–1964, niezamężna). Po sprzedaży Budzisławia Krzymuscy zamieszkali w majątku Sosnowice k. Nieszawy, następnie przenieśli się do Kalisza. Krzymuska bywała częstym gościem w krakowskim domu swej siostry, Anny Zakrzewskiej, żony profesora UJ Wincentego Zakrzewskiego. Bywali tam intelektualiści i artyści, m.in. Stanisław Tarnowski, Stanisław Smolka, Stanisław i Tadeusz Estreicherowie, Konstanty Górski, Stani­sław Wyspiański, Henryk Opieński, Lucjan Rydel, Józef Mehoffer. Ożywiony ruch intelektu­alny Krakowa ostatnich lat XIX w. działał inspirująco na jej literacki gust i wyobraźnię, któ­re przekazała córkom. Dużo podróżowała, zwłaszcza do Paryża, skąd przesyłała do jednej z warszawskich redakcji („Bluszczu”?) barwne listy (pozostały w rękopisie). Zmarła po dłu­giej chorobie 29 XI 1901 w Warszawie.

Działalność krytyczna. Światopogląd i gusta estetyczne Krzymuskiej kształtowały trzy za­sadnicze wpływy: środowisko uczonych i artystów krakowskich, edukacyjne podróże za­graniczne oraz wpojone wychowaniem ideały życiowe, które skłoniły ją do napisania już ok. 1885 r. Studium o kulturze chrześcijańskiej z pierwszych wieków Kościoła (rkps zaginął). Jej aktywność publicystyczna przypada na przełom XIX i XX w. Ukazały się wówczas następu­jące szkice: w 1896 r. Rodin oraz Objawy chrześcijańskiego odrodzenia w najnowszej literatu­rze francuskiej, w 1898 r. – Gerhart Hauptmann, Stanisław Wyspiański. I. „Legenda”, recenzja Anioła śmierci Kazimierza Przerwy-Tetmajera oraz zbioru opowiadań W matni Wacława Sie­roszewskiego, w 1899 r. – Władysław Reymont. („Komediantka”, „Fermenty”, „Ziemia obieca­na”, „Szkice i obrazki”) oraz w 1901 r. – Stanisław Przybyszewski, jego poezja i filozofia. Szkice te oraz niepublikowane wcześniej recenzje dramatów Wyspiańskiego (Protesilas i Laodamia, Meleager, Klątwa, Rapsod o Bolesławie Śmiałym), a także impresja W kościele Franciszka­nów złożyły się na zawartość zbioru Studia literackie, które zostały z inicjatywy dzieci autorki (córki, Julii Kisielewskiej?) wydane po jej śmierci w 1903 r. i opatrzone ich przedmową.

Prace Krzymuskiej zawarte w Studiach dotyczą literatury i sztuki współczesnej, re­prezentują łagodną, dobroduszną odmianę krytyki. Lakonicznie, ale trafnie ujął ich profil Aureli Drogoszewski: „Z sympatią a subtelnie dotyka w swych rozprawkach nowszych obja­wów sztuki, zwłaszcza owianych tchnieniem mistycyzmu”. Uderza w nich rozmiłowanie się autorki w obszernych streszczeniach, którym nadaje rys artystyczny. Nie są to – wbrew kwa­lifikacji – studia, ale raczej nieheteronomiczne szkice będące polekturową refleksją z pogra­nicza interpretacji i osobistej impresji. Wypowiedzi Krzymuskiej cechują „ekspresja i empa­tia” – dwa nachodzące na siebie wektory emocji, tak charakterystyczne dla młodopolskiego dyskursu krytycznego. Najważniejsze jej szkice poświęcone są twórczości Stanisława Przy­byszewskiego, kilku opowiadaniom Władysława Stanisława Reymonta, Legendzie Wyspiań­skiego. Wobec Przybyszewskiego, którego Krzymuska sytuuje w obrębie dekadentyzmu egzy­stencjalnego spod znaku Friedricha Nietzschego, wykazuje wyrozumiałość i orędownictwo (Stanisław Przybyszewski, jego poezja i filozofia, „Tygodnik Ilustrowany” 1901, nr 15–17). Wy­jaśnia powikłaną problematykę utworów autora Wigilii, stara się uzasadniać metafizycznymi zainteresowaniami pisarza kontrowersje jego twórczości. Chłodnej, trafnej analizie induk­cyjnej poddaje trzy pierwsze powieści Reymonta („Ateneum” 1899, t. 2, z. 4), utyskując na brak jednoznaczności moralnej w ocenie bohaterki Komediantki, za to usprawiedliwiając lo­giką wewnętrzną Ziemi obiecanej, wybory i decyzje Borowieckiego. Wyspiańskiego chwali za twórcze i oryginalne ujęcie dziejów Kraka i Wandy w Legendzie („Biblioteka Warszaw­ska” 1898, t. 3), ale zżyma się na niechrześcijańskie zakończenie Protesilasa i Laodamii oraz akcenty pogańskie m.in. w Klątwie. Gerharta Hauptmanna jako autora Dzwonu zatopione­go uważa za najwybitniejszego współczesnego poetę Niemiec, który przełamał naturalizm („Ateneum” 1898, t. 2). O aktach Auguste’a Rodina wypowiada się bez pruderii, zachwyco­na innością reprezentacji nagości („Biblioteka Warszawska” 1896, t. 3). W Objawach chrześ­cijańskiego odrodzenia w najnowszej literaturze francuskiej Krzymuska pisze m.in. o meta­morfozach pisarstwa Paula Bourgeta dążącego do „mistycznego idealizmu”, o przerażeniu, ale i uznaniu wielkości artystycznej powieści Na wspak Joris-Karla Huysmansa, o przełamy­waniu dekadentyzmu, który skłonna jest uznawać jako ostateczne dążenie do wysublimowa­nej duchowości.

Z jakichś powodów wydawcy nie zamieścili w Studiach szkicu krytycznego Krzymuskiej poświęconego Sieroszewskiemu. Krytyczka analizuje opowiadania zamieszczone w zbiorze W matni, zwracając uwagę na wartości poznawcze płynące z charakterystyki psy­chologicznej ludzi odmiennej kultury (Jakutów), chwali autora za powściągliwość, natural­ność, brak patetyzmu i uważa go za naznaczonego talentem pisarza nowoczesnego. Zachwyt nad Sieroszewskim podzielały z Krzymuską jej córki Julia i Anna, które publikowały swoje szkice o nim na łamach „Ateneum” i „Biblioteki Warszawskiej”.

W zbiorze zabrakło również szkicu o Aniele śmierci Tetmajera, zapewne z tej przyczy­ny, że jest to wypowiedź odmienna na tle jej dorobku. Można by nawet powziąć podejrze­nie, że autorką jest jej córka Maria, gdyby nie charakterystyczne nawiązywanie do prozaików francuskich oraz pewne cechy stylu. Szkic, a właściwie recenzja, jest dynamiczna i żywiołowa tak w pochwałach, jak naganie. Krzymuska uznała powieść Tetmajera za manieryczną, a za­razem sztuczną, niemającą wiele wspólnego z poczuciem realizmu, ponadto raziła ją przed­mowa do niej jako zbytecznie asekuracyjna. Styl Tetmajera, choć zrobił na niej wrażenie, nie uratował tej rozwlekłej – jej zdaniem – powieści.

Krzymuska była również autorką publikowanych na łamach „Gazety Kaliskiej” felieto­nów (1899–1901). W rękopisach pozostały pamiętniki, opublikowane częściowo przez Kisie­lewską („Bluszcz” 1911, nr 5–16 z przerw.), prace o św. Hieronimie i św. Pauli oraz listy z Pa­ryża Wspomnienia z wystawy paryskiej (niewielki fragment ukazał się w „Bluszczu” 1909, nr 29).