Krzywicki Ludwik

Agata Zawiszewska-Semeniuk

Socjolog, pedagog, publicysta, działacz społeczny. Pseudonimy i kryptonimy: F. Janicki; Iw. Iwan.; J. Czaplic; J. Sierpiński; J. Wojewódzki; J.F. Wolski; Joachim Kierdej; K.R.Z.; K.R. Żywicki; L.H. Goławski; L.K.; L. Krzyw.; Lud. Krz.; W. Wojewódzki.

Informacje biograficzne. Ludwik Joachim Franciszek Krzywicki urodził się 21 VIII 1859 w Płocku w postszlacheckiej rodzinie mieszczańskiej jako syn Tadeusza h. Kierdeja i Kamili z Iwanickich. Po śmierci ojca w 1861 r. wychowywał się u dziadka ze strony matki, Francisz­ka Ksawerego Iwanickiego – powstańca 1831 r. i republikanina. Potrafił on wzbudzić zain­teresowania historyczne i patriotyzm wnuka, m.in. przez zgodę na swobodne korzystanie z domowej biblioteki. Podczas nauki w gimnazjum w Płocku zaprzyjaźnił się z późniejszymi działaczami I Proletariatu, Aleksandrem Dębskim i Edmundem Płoskim. Zapoznał się już wówczas z pracami Hippolyte’a Taine’a, Charlesa Darwina, Théodule-Armanda Ribota, pod­jął również próbę przekładu Filozofii pozytywnej Auguste’a Comte’a.

W l. 1878–1882 studiował matematykę na Uniwersytecie Warszawskim, gdzie wraz z Bronisławem Białobockim tworzył trzon studenckiej grupy socjalistów skupionych wo­kół Stanisława Krusińskiego. W tym środowisku podjął prace nad przekładem pierwszego tomu Kapitału Karla Marksa. W 1883 r. został usunięty z uniwersytetu za udział w akcji protestacyjnej przeciwko rusyfikacyjnej polityce kuratora warszawskiego okręgu szkolnego, Aleksandra Apuchtina. Aby uniknąć aresztowania, przedostał się nielegalnie do Krakowa, gdzie studiował medycynę. Po ogłoszeniu amnestii z okazji koronacji Aleksandra III wró­cił do Królestwa Polskiego, a następnie wyjechał na studia filozoficzne do Lipska, gdzie słu­chał wykładów Wilhelma Wundta, Wilhelma Roschera, Rudolfa Leuckarta oraz dokończył redakcję polskiego przekładu pierwszego tomu Kapitału. Działalność w ruchu socjalistycz­nym zwróciła na niego uwagę policji niemieckiej, co w 1884 r. skłoniło go do wyjazdu na uniwersytet w Zurychu. Nawiązał tam kontakt z socjalistyczną emigracją niemiecką, m.in. Eduardem Bernsteinem, Karlem Kautskym, Karlem Liebknechtem, zapoznał się z lite­raturą socjalistyczną niedostępną w Królestwie Polskim, przetłumaczył na język polski kilka tekstów Marksa, m.in. Początki cywilizacji. W 1885 r. wyjechał do Paryża, gdzie studiował an­tropologię, archeologię i etnografię w Szkole Antropologicznej, działał w międzynarodowym środowisku I Proletariatu i Narodnoj Woli, współredagował partyjne periodyki „Walka Klas” i „Przedświt”.

W 1885 r. wrócił do kraju. We Lwowie kontynuował studia antropologiczne, działał w środowisku galicyjskich socjalistów, współpracował z periodykami „Praca” i „Przegląd Społeczny” Bolesława Wysłoucha. W 1886 r. poślubił poznaną w Zurychu studentkę medy­cyny, rosyjską emigrantkę i działaczkę Narodnoj Woli, Rachelę Feldberg (1863–1924), z któ­rą miał dwóch synów: Aleksandra (1887–1971) i Jerzego (1896–1940) – prawnika. W 1886 r. wrócił do Królestwa. W l. 1886–1888 mieszkał w Płocku, gdzie powstały pierwsze jego więk­sze prace, m.in. Ludy. Zarys antropologii etnicznej (1893). W l. 1888–1891 mieszkał w War­szawie, gdzie wykładał na tzw. Uniwersytecie Latającym, działał w Związku Robotników Polskich założonym przez Janusza Tańskiego, współorganizował nielegalne Koło Oświa­ty Robotniczej, redagował nieoficjalny prasowy organ ZRP „Tygodnik Powszechny”. Swo­je koncepcje z tego okresu prezentował w pracach naukowych, m.in. Idea a życie (1888), oraz w wystąpieniach publicystycznych, m.in. w polemikach z „Głosem”, które zebrał w cyklu Złudzenia demokratyczne (1889).

W l. 1891–1893 mieszkał w Berlinie, gdzie dokończył rozprawę Kurpie („Biblioteka Warszawska” 1892), za którą otrzymał nagrodę Kasy im. Mianowskiego, a w 1906 r. na jej podstawie uzyskał stopień doktora filozofii na Uniwersytecie Lwowskim. W okresie ber­lińskim utrzymywał kontakty z Aleksandrem Brücknerem i Stanisławem Ciszewskim oraz z przedstawicielami niemieckiego ruchu socjalistycznego. W 1893 r. wyjechał na pół roku do Stanów Zjednoczonych, gdzie prowadził obserwacje gospodarki kapitalistycznej. Wrażenia z tego wyjazdu opublikował w relacji Za Atlantykiem (1895). W 1895 r. wyjechał do Londy­nu, gdzie w British Museum zbierał materiały do pracy Horda pierwotna, z którą wiązał naj­większe nadzieje naukowe, a która ukazała się dopiero po jego śmierci jako Pierwociny więzi społecznej (1957). W czasie wszystkich podróży utrzymywał się z artykułów i koresponden­cji publikowanych w prasie krajowej, głównie w „Prawdzie”.

W 1895 r. na stałe osiadł w Warszawie. Lata 1899–1900 spędził jako więzień cytadeli, do której trafił wraz z innymi działaczami oświatowymi, współpracownikami Czytelni Bez­płatnych Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności. W 1900 r. wszedł do redakcji „Praw­dy”, skąd przeniósł się do założonego wraz ze Stanisławem Posnerem i Stanisławem Stempowskim „Ogniwa” wydawanego w l. 1902–1905. Po zamknięciu „Ogniwa” przez władze carskie został ponownie na krótko aresztowany. W 1905 r. wszedł do redakcji socjalistycznego „Ku­riera Codziennego”. W następnych latach współorganizował instytucje oświaty dla doro­słych, m.in. Uniwersytet dla Wszystkich, Stowarzyszenie Nauczania Dorosłych Analfabetów, Towarzystwo Kultury Polskiej, współpracował z periodykami socjalistycznymi, m.in. z „No­wym Życiem”, „Kuźnią”, ze „Światłem”, które były kolejnymi wersjami pisma „Wiedza” Tadeu­sza Rechniewskiego. W 1908 r. wygłosił cykl wykładów dla młodzieży o etyce zwolenników postępu społecznego Sic itur ad virutem, które stały się podstawą książki pod tym samym tytułem (1909).

Po odpłynięciu fali rewolucyjnej, w latach poprzedzających wybuch Wielkiej Woj­ny, Krzywicki stał się przedmiotem nagonki prasy konserwatywnej, wskutek czego utracił podstawowe źródła zarobkowania: pracę nauczyciela szkolnego i publicysty. Utrzymywał się wówczas z artykułów naukowych publikowanych w periodykach rosyjskich, dokończył m.in. Charakterystykę ludności ziem polskich i dzielnic ościennych (1912), Ustroje społeczno­-gospodarcze w okresie dzikości i barbarzyństwa (1914).

Podczas I wojny światowej działał w środowisku robotniczym, socjalistycznym klu­bie dyskusyjnym „Plenum” Rechniewskiego, Centralnym Komitecie Obywatelskim i wie­lu gremiach tworzących zalążki instytucji przyszłego niepodległego państwa, m.in. kiero­wał Wydziałem Statystycznym przy Tymczasowej Radzie Stanu przekształconym po 1918 r. w Główny Urząd Statystyczny. W latach 20. XX w. pełnił funkcje wicedyrektora GUS, kie­rownika Instytutu Gospodarstwa Społecznego, rektora Wolnej Wszechnicy, prorektora Uni­wersytetu Warszawskiego, wykładał w Szkole Głównej Handlowej, był członkiem Polskiej Akademii Umiejętności. W latach 30. skupił się na finalizacji wcześniej rozpoczętych prac naukowych i spisywaniu pamiętników. Zmarł 10 VI 1941, spoczął na cmentarzu ewangelicko­-augsburskim w Warszawie.

Publicystyka literacka. Krzywicki należał do pionierów polskiej socjologii literatury stosują­cych metodę marksistowską. Jego pisarstwo naukowe, popularnonaukowe i publicystykę ce­chuje scjentyzm, interdyscyplinarność, naturalistyczna i deterministyczna wizja społeczeń­stwa, od przełomu XIX i XX w. łagodzona coraz większym uznaniem dla roli wolnej woli i świadomej działalności człowieka. W jego ogromnym dorobku piśmienniczym, przyrasta­jącym przez pięć dekad twórczego życia, obejmującym monografie i artykuły naukowe, bro­szury popularnonaukowe i podręczniki szkolne o tematyce socjologicznej, antropologicznej i etnograficznej, znajduje się ponad 100 artykułów, felietonów, polemik i recenzji o tematy­ce literackiej. Publikował je na łamach m.in. „Ateneum”, „Gazety Polskiej”, „Głosu”, „Ogniwa”, „Poradnika dla Czytających Książki”, „Prawdy”, „Przeglądu Poznańskiego”, „Przeglądu Tygo­dniowego”, „Trybuny Ludu”, „Tygodnika Ilustrowanego”. Okres największego zainteresowania Krzywickiego zagadnieniami literackimi przypadł na ostatnie dekady XIX w., a więc moment krystalizacji i rozwoju prądów modernistycznych – najważniejsze artykuły z tego okresu zebrał w tomie Ku otchłani (1909).

W ocenie wytworów kultury łączył ze sobą koncepcje pozytywistyczne i marksistow­skie prowadzące go do przekonania, że twórczość artystyczna zależy nie tylko od klimatu, czasu historycznego i środowiska, lecz również od warunków ekonomicznych, które wpły­wają na obyczaje, a te z kolei znajdują odzwierciedlenie w dziełach sztuki (Materialistyczne pojmowanie dziejów ludzkości, „Walka Klas” 1884, nr 6; „Materialistyczne” pojmowanie dzie­jów ludzkości, „Prawda” 1889, nr 16). Z tego przekonania wyciągał metodologiczne wnioski, że „po pierwsze, pewne wyjawy literackie mogą rozwinąć się tylko przy obecności ściśle wia­domych warunków społecznych, po wtóre, wyjaśnienie samo sposobów, jak idea wcieloną zostaje w utwór, potrzebuje wzięcia pod uwagę tychże warunków” (Społeczeństwo a literatu­ra, „Prawda” 1886, nr 41). Zadania te wykonywać ma nowa subdyscyplina określona mianem „socjologii literatury, poświęcona zbadaniu warunków, przy jakich rodzi się ta lub owa kate­goria utworów literackich, wyjaśniająca ogólne tło wzrostu literatury w zawisłości od stosun­ków społecznych wykazująca, dlaczego w poezji raz na plan pierwszy występuje przyroda, to znów człowiek, i czemu to w takiej, to w owakiej postaci itd.” (tamże). Za pionierskie do­konanie w tej subdyscyplinie uważał książkę Hutchesona Macaulaya Posnetta Comparative Literature (1886). Przyjęta metodologia była zarazem źródłem krytyki, jakiej Krzywicki pod­dawał koncepcje kształtowania się dzieł sztuki pod wpływem „charakteru narodowego”, co postulował m.in. Eugen Dühring (Dühring wskrzeszony, „Prawda” 1892, nr 49), czy wsku­tek psychicznych niedomagań artystów, jak twierdzili np. Max Nordau lub Cezar Lombro- so (Z Niemiec. Max Nordau, tamże 1892, nr 45; Psychologia literatury, „Prawda” 1894, nr 6; Lombroso i jego teorie, „Prawda” 1896, nr 49).

Podobnie jak wielu XIX-wiecznych socjalistów Krzywicki był krytykiem ideologii mieszczańskiej i ustroju kapitalistycznego. Konsekwentnie demistyfikował rzekomy obiek­tywizm wyników badań powstających w ich ramach, także owoców dociekań nauki na te­mat literatury i krytyki artystycznej, ukrywający często interesy klasowe – przede wszyst­kim burżuazyjne – ich przedstawicieli. Wśród skutków kapitalizmu przyciągały jego uwagę takie zjawiska i procesy, jak eksploatacja talentów przez rynek prasy i dzieł sztuki, margina­lizacja sztuki wysokiej i wzrost popularności tandety intelektualnej i artystycznej, związek industrializacji i urbanizacji z modernistycznym dekadentyzmem (Statystyka uzdolnień lite­rackich, „Prawda” 1891, nr 12; Kapitalizm w sztuce i nauce, tamże, nr 41; Kapitalizm a dzien­nikarstwo, tamże, nr 42–47; Jubileusz „Kuriera Warszawskiego”. (Przyczynek do dziejów wy­świecenia poważnych publicystów z dziennikarstwa), „Prawda” 1896, nr 22). Modernizm postrzegał jako uwięziony w paradoksach współczesności bunt człowieka wobec władzy pie­niądza i kiczowatości kultury masowej, ale bezowocny, bo proponujący ucieczkę do własne­go wnętrza, pogłębiającą jeszcze poczucie alienacji. Historia determinuje osobowość każde­go członka społeczeństwa, także artysty, który łudzi się, że „myśl jego jest jako orzeł, który gnieździ się na niebotycznym szczycie górskim”, a w istocie jest „tylko dzieckiem swego wie­ku, które może starga nieco pajęczynę codziennego ślimactwa, lecz nigdy nie wydobędzie się ponad zasadnicze poglądy otoczenia, bo jego mlekiem zostało wykarmione” (Życie a litera­tura, „Prawda” 1892, nr 28).

Jako socjalista Krzywicki stawiał sztuce wymogi zrozumiałości i szczerości uczucia, uwzględniania wszystkich aspektów życia i podporządkowania celom społecznym, dzięki którym może ona pełnić funkcje katartyczne, zmniejszające intensywność „konwulsji du­cha”: „Może wyjdą na jaw potwory wewnętrzne na słońce swobodę i może wyprowadzone z ukrycia ulżą przyszłym pokoleniom ciężaru życia, może zmniejszą krzywdy zadane czło­wiekowi przez człowieka w codziennym zamęcie życia” (O sztuce i nie-sztuce. (Luźne uwa­gi profana), „Prawda” 1899, nr 11). Z dystansem odnosił się do utworów, które powstawa­ły w wyniku eksperymentów i poszukiwań formalnych zaburzających genetyczny związek między podłożem społecznym a sztuką. Ponieważ był zainteresowany psychiką człowie­ka współczesnego, w tym różnymi przejawami patologii społecznej jako „kondensacji” za­leżności występujących w „normalnym” życiu, a nie miał zaufania do opracowań tworzo­nych przez „mieszczańskich” autorów, wiedzy o społeczeństwie szukał często w literaturze. Uważał np., że twórczość Stanisława Przybyszewskiego więcej mówi o człowieku współ­czesnym niż uczone rozprawy psychologiczne (Literatura niemiecka. Stan. Przybyszewski „Zur Psychologie des Individuums”, „Prawda” 1893, nr 17; Jeden z atomów. St. Przybyszew­ski „Totenmesse”, „Prawda” 1894, nr 2). Nie akceptował literatury epatującej dreszczem ero­tycznym lub psychopatologicznym, np. romansów czy powieści kryminalnych, choć czy­nił przedmiotem namysłu popularność tych gatunków, zwłaszcza wśród niższych warstw społecznych. Zauważał, że służąca bądź robotnica „odejmowała sobie niemal od ust, aże­by nabyć zeszyt takiej powieści i podczas odpoczynku przenieść się fantazją w świat niezdro­wej sensacji, tak przecież odmienny od jej szarego, codziennego żywota”, i przewidywał, że literatura popularna – zwana przez niego „oszwabką” – „doczeka się kiedyś opracowania” (Przedmowa, w: Życie i praca. Na podstawie ankiety Związku Zawodowego Literatów Polskich w Warszawie, 1932).

Krzywicki śledził także sposoby przedstawiania w literaturze procesów i zjawisk, któ­re uważał za istotnie zmieniające oblicze współczesnej mu epoki, przede wszystkim emancy­pacji kobiet (np. Sprawa kobieca, „Prawda” 1889, nr 2–4; W obronie kobiety, „Prawda” 1893, nr 19; Rola kulturalna kobiety, „Prawda” 1895, nr 17). Zwracał więc uwagę na kreację boha­terek dzieł literackich, m.in. w Komediantce i Fermentach Władysława Stanisława Reymon­ta czy Emancypantkach Bolesława Prusa; autorów krytykował za ośmieszenie aspiracji no­wego pokolenia kobiet, płacącego samotnością i biedą za dążenie do wiedzy i godnego życia („Emancypantki”, „Prawda” 1894, nr 8–10; „Komediantki”, „Prawda” 1896, nr 50; 1897, nr 2, 8; Obłuda czy prawda?, „Prawda” 1897, nr 12). Równouprawnienie kobiet uważał za zjawisko nieuchronne i konieczne, wynikające z charakterystycznych dla nowoczesności przekształ­ceń życia rodzinnego, a nie z wpływu „jakiejś książki i istnienia jakiejś agitatorki” (Wstęp do historii ruchów społecznych, 1926). Inicjując socjologię literatury, Krzywicki wprowadził do polskiego dyskursu literaturoznawczego (także krytycznego) nowe pojęcia i wartości.