Książki dawne i nowe

Katarzyna Biernacka-Licznar, Elżbieta Jamróz-Stolarska, Natalia Paprocka

Z naszych analiz wynika, że wydawcy lilipuci najchętniej sięgają po utwory współczesne, powstałe w XXI wieku, które stanowią ponad 71% ich oferty. Jednak ta ogólna wartość kryje znaczne różnice między książkami polskimi i tłumaczonymi, bo w przypadku tych pierwszych odsetek książek najnowszych sięga niemal 86%, a w przypadku przekładów – 63%. Ta znaczna niewspółmierność wynika z tego, że wydawcy lilipuci proponują obcojęzyczne utwory z drugiej połowy XX wieku, które z różnych przyczyn wcześniej do Polski nie dotarły (150 utworów) lub które były już znane, lecz wydawcy uznali je za warte wznowienia (32 tytuły). Z kolei utwory sprzed 1950 roku stanowią niewielki odsetek wszystkich tytułów (31 tytułów, ponad 3,5%).

Za najstarszy utwór w ofercie oficyn lilipucich uznać można szesnastowieczną Gargantuę François Rabelais’go (przekład jej współczesnej francuskiej adaptacji opublikowany został przez wrocławski Format [poz. 361]), siedemnastowieczne Bajki La Fontaine’a (ich tłumaczenia zostały wznowione przez Widnokrąg [poz. 620]) oraz baśń o Czerwonym Kapturku Wilhelma i Jacoba Grimmów z 1812 roku (przekład opublikowały Dwie Siostry [poz. 62] i Tako [poz. 566]). Pod koniec XIX wieku powstały też Królewna i goblin oraz Królewna i Curdie autorstwa George’a MacDonalda – szkockiego prekursora literatury fantastycznej, które z ilustracjami Piotra Bednarczyka wydał Muchomor [poz. 503, 514].

Z dziewiętnastowiecznej literatury polskiej Dwie Siostry przypomniały cztery utwory dla dzieci Aleksandra Fredry, Stanisława Jachowicza i Marii Konopnickiej, dając im nowoczesną oprawę graficzną projektu Katarzyny Boguckiej [poz. 75, 79, 84, 86].

Z początku XX wieku pochodzą wydane przez Zakamarki dwa utwory napisane i zilustrowane przez szwedzką artystkę Elsę Beskow: Zimowa wyprawa Ollego (1907 [poz. 762]) i Słoneczne jajo (1932 [poz. 746]). Warto tu nadmienić, że inna książka Elsy Beskow Przygody Puttego w jagodowym lesie (Puttes äventyr i blåbärsskogen) stała się literackim i ilustratorskim pierwowzorem znanego poematu Marii Konopnickiej Na jagody^[1].

W przywoływanej już serii „Mistrzowie Ilustracji” oficyna Dwie Siostry opublikowała reprinty trzech anglojęzycznych utworów z pierwszej połowy XX wieku. Są to: Mała księżniczka (1905 [poz. 192]), Śniadanie króla (1924 [poz. 120]) oraz Pan Popper i jego pingwiny (1938 [poz. 83]).

Wydawcy sięgnęli również do dwudziestowiecznej polskiej literatury sprzed II wojny światowej: oficyna Ezop przypomniała wydane po raz pierwszy w 1929 roku Prawidła życia Janusza Korczaka [poz. 313], Widnokrąg zaproponował reprinty obrazkowych książek Franciszki i Stefana Themersonów z lat 30. i 40. [poz. 610, 616 i 617], a Muchomor i Wytwórnia wznowiły przedwojenną poezję Juliana Tuwima [poz. 456, 464, 466, 467, 641]. W 1943 roku powstały wiersze Czesława Miłosza zebrane następnie w tomie Świat: poema naiwne, który po raz pierwszy ukazał się w 1989 roku, a do młodego czytelnika przekierował je w 2012 roku Muchomor [poz. 506].

Oficyny lilipucie zaproponowały pierwsze na polskim rynku przekłady wielu klasycznych książek obrazkowych, które zrewolucjonizowały w latach 50., 60. i 70. XX wieku ten gatunek^[2] i które cieszą się w krajach pochodzenia dużą popularnością. Prace te nie dotarły do naszego kraju wcześniej ze względu na dużą hermetyczność rynku książki dla dzieci w okresie Polski Ludowej, a także ze względu na to, że rzadko w tym czasie importowano ilustracje zagraniczne. Nie bez znaczenia było też – co dobitnie wykazała Małgorzata Cackowska^[3] – marginalizowanie znaczenia książek obrazkowych, przeciwstawianych „prawdziwym książkom”. W związku z takim podejściem książki obrazkowe były nieobecne zarówno w polskich badaniach nad literaturą dla dzieci i młodzieży, jak i w badaniach nad historią sztuki. Rzadko pojawiały się też w ofercie wydawniczej za czasów Polski Ludowej, a liczni wydawcy z lat 90. XX wieku importowali niemal wyłącznie komercyjne książki obrazkowe utrzymane w estetyce „disneyowskiej” i o niskiej wartości artystycznej.

Dopiero dzięki oficynom lilipucim polscy czytelnicy zyskali możliwość zapoznania się z twórczością takich artystów, jak Maurice Sendak (np. Where the wild things are, 1963, wyd. pol. 2014, Dwie Siostry [poz. 174]), Tomi Ungerer (np. The three robbers, 1961, wyd. pol. 2009, Format [poz. 346]), Leo Lionni (Little blue and little yellow, 1953, wyd. pol. 2015, Babaryba [poz. 24], The color of his own, 1975, wyd. pol. 2015, Tatarak [poz. 604]), Eric Carle (np. The very hungry caterpillar, 1969, wyd. pol. 2008, Tatarak [poz. 579]), Miroslav Šašek (cykl o stolicach, 1959–1960, wyd. pol. 2013–2015, Dwie Siostry [poz. 144, 168, 169, 197]) czy Dick Bruna (cykl o Miffy, od 1955, wyd. pol. od 2008, Format [poz. 339 i in.]).

Oprócz zagranicznych książek obrazkowych w ofercie oficyn lilipucich znalazły się też tłumaczenia wielu opowiadań i powieści, szczególnie lubianych w krajach pochodzenia. Dwie Siostry zaproponowały na przykład wznowienia książek szwedzkiego pisarza Åke Holmberga o detektywie Ture Sventonie, pochodzących z końca lat 40. i z lat 50. XX wieku [poz. 66, 104, 121], wznowienia powieści angielskiej autorki Mary Norton o Pożyczalskich [poz. 109, 171, 172] oraz norweskiej pisarki Anne-Cathariny Vestly o rodzinie wielodzietnej (cykl „8 + 2” [poz. 152, 179]). Zakamarki i EneDueRabe wydawały również pochodzące z tego okresu utwory klasycznych pisarek skandynawskich Astrid Lindgren [poz. 668, 688, 689, 716] i Tove Jansson [poz. 223].

Proste opowiadania o dwójce przedszkolaków autorstwa Holenderki Annie M.G. Schmidt z lat 60. znalazły się najpierw w katalogu Hokus-Pokus (jako cykl o Julku i Julce [poz. 382 i in.], a dziesięć lat później – Dwóch Sióstr (jako cykl o Jasiu i Janeczce). Muchomor i Dwie Siostry sięgnęły też do twórczości znanego polskim czytelnikom niemieckiego pisarza Ericha Kästnera z lat 50. i 60. XX wieku [poz. 81, 482]. W ofercie Tataraku pojawiły się książki niemieckojęzycznego pisarza Dimitra Inkiowa z cyklu „Ja i Klara”, powstałe w latach 70 [poz. 581, 592]. Z tej dekady pochodzą też niektóre utwory włoskiego pisarza Gianniego Rodariego, które opublikował Muchomor [poz. 438, 432], a także wychodzący nakładem Zakamarków cykl książek obrazkowych Gunilli Bergström o Alfonsie Åbergu, w Polsce znanym jako Albert Albertson [poz. 763, 768 i in.].

Z lat 80. XX wieku pochodzą książki obrazkowe o małym Maksie Szwedki Barbro Lindgren z katalogu Zakamarków [poz. 667, 671 i in.] oraz Szwajcara Markusa Osterwaldera o gryzoniu Bobo z katalogu oficyny Hokus-Pokus [poz. 403, 414]. Format publikuje w Polsce wydawane we Francji od końca tej dekady krótkie, oparte na absurdalnych pomysłach opowiadania Bernarda Friota [poz. 372, 373 i 375].

W ostatnim dziesięcioleciu XX wieku powstało wiele książek, które weszły potem do pakietu wydawniczego małych oficyn, na przykład poetycko-filozoficzno-dowcipne opowiadania Holendra Toona Tellegena (Dwie Siostry [poz. 140, 177]) czy refleksyjne książki obrazkowe Belgijki Kitty Crowther (EneDueRabe, Dwie Siostry [poz. 207, 221]).

Większość przywołanych twórców to laureaci krajowych i międzynarodowych nagród w dziedzinie literatury dla dzieci, na przykład nazywanej „Małym Noblem” Nagrody im. Hansa Christiana Andersena, przyznawanej co dwa lata przez IBBY, czy prestiżowej Nagrody im. Astrid Lindgren, ustanowionej przez szwedzki rząd w 2002 roku na cześć szwedzkiej pisarki dla dzieci. To, że oficyny lilipucie decydowały się na przekładanie i wydawanie dzieł autorstwa tak cenionych twórców, świadczy o dużej wadze przykładanej do jakości utworów proponowanych polskim odbiorcom. Według podobnego klucza wybierane są książki najnowsze, których w ofercie „liliputów” jest najwięcej.