Kuczalska-Reinschmit Paulina

Agata Zawiszewska-Semenik

Nauczycielka, rzemieślniczka, publicystka, redaktorka, dramatopisarka, działaczka ruchu emancypacyjnego. Kryptonimy: P.R-t; PKR.

Informacje biograficzne. Paulina Maria Kuczalska urodziła się 15 I 1859 w Warszawie jako córka Leona Kuczalskiego h. Prawdzic i Eweliny z Porczyńskich h. Jastrzębiec. Po śmier­ci ojca, który wskutek nieumiejętnego gospodarowania utracił majątki na Wołyniu, wraz z matką przeniosła się do Warszawy. Otrzymała wykształcenie domowe, skoncentrowane na znajomości języków obcych, które uzupełniała w latach późniejszych, głównie na drodze samokształcenia. W 1879 r. poślubiła Stanisława Reinschmita (1842–1901), urzędnika w To­warzystwie Kredytowym Ziemskim, spokrewnionego z pisarzami Dominikiem Magnuszew- skim i Kazimierzem Władysławem Wójcickim. Związek okazał się nieudany, tragiczny; po przyjściu na świat synów (Leona, ur. 1880, i Czesława, ur. 1881) małżonkowie żyli w niesfor- malizowanej separacji.

W 1. poł. lat 80. XIX w. krótko studiowała na uniwersytetach w Genewie i Brukseli; edukacji wyższej nie podsumowała dyplomem. W 2. poł. lat 80. uczęszczała na tajny Uniwer­sytet Latający w Warszawie, pracowała jako nauczycielka tkactwa w żeńskiej Szkole Rzemiosł Aleksandry Korycińskiej, działała w komitecie społecznym III Szwalni przy Warszawskim Towarzystwie Dobroczynności i Bazaru Wyrobów Kobiecych. W 1889 r. wzięła udział w Wy­stawie Pracy Kobiet zorganizowanej przez Muzeum Przemysłu i Rolnictwa. Tam prawdopo­dobnie poznała Józefę Bojanowską (1873–1945), pochodzącą ze zubożałej szlachty introligatorkę, z którą związała się dozgonną przyjaźnią. W tym samym roku wraz z Korycińską i Marią Szeligą wzięła udział w kongresach kobiecych towarzyszących wystawie światowej w Paryżu (Congrès international du droit des femmes; Congrès international des œuvres et institutions féminines), gdzie nawiązała kontakty z pionierkami europejskiego ruchu emancypacyjnego.

Strategie działania zagranicznych emancypantek przenosiła odtąd na grunt rodzimy, zaczynając od powołania nielegalnej polskiej filii Unii Powszechnej Kobiet (Alliance Universelle des Femmes) utworzonej podczas kongresów w Paryżu. Od początku lat 90. jako lider­ka „unionistek” działała pod ochronnym parasolem organizacji legalnych, których statuty przewidywały autonomię dla członkiń-kobiet: Komitetu Damskiego przy warszawskim od­dziale Towarzystwa Opieki nad Zwierzętami oraz Delegacji Pracy Kobiet przy Warszawskim Towarzystwie Popierania Przemysłu i Handlu. Środowisko skupione wokół Kuczalskiej-Reinschmit współorganizowało w 1891 r. konspiracyjny Zjazd Kobiet w Warszawie z okazji jubileuszu dwudziestopięciolecia pracy literackiej Elizy Orzeszkowej.

W l. 1895–1897 Kuczalska-Reinschmit mieszkała we Lwowie, gdzie redagowała „Ster. Dwutygodnik dla spraw wychowania i pracy kobiet”. Od powrotu do Warszawy w 1898 r. po­święciła się pracy organizacyjnej w ruchu kobiecym: przewodniczyła Delegacji Pracy Ko­biet, przemianowanej na początku XX w. na Koło Pracy Kobiet, a w 1905 r. wraz z Bojanowską współtworzyła pierwszy nielegalny Związek Polski Równouprawnienia Kobiet. W 1907 r. wskutek różnic ideowych ze Związku wyłoniły się dwie organizacje o podobnych programach: Polskie Stowarzyszenie Równouprawnienia Kobiet, kierowane przez Stanisła­wę Popławską i Teodorę Męczkowską (dające pierwszeństwo walce o niepodległość przed walką o równouprawnienie kobiet), oraz Związek Równouprawnienia Kobiet Polskich kie­rowany przez Kuczalską-Reinschmit i Bojanowską (podkreślający konieczność włączenia równouprawnienia politycznego kobiet w projekt niepodległościowy). Popularyzacji progra­mu Związku służył nowy „Ster. Organ Równouprawnienia Kobiet”, redagowany i wydawany przez Kuczalską-Reinschmit i Bojanowską w l. 1907–1914. Siedzibą władz Koła Pracy Kobiet, zarządu ZRKP i redakcji „Steru” była warszawska Czytelnia dla Kobiet należąca do Bojanow- skiej. Już w tym okresie z powodu pogarszającego się stanu zdrowia Kuczalska-Reinschmit pełniła swoje obowiązki jedynie nominalnie, przekazując je stopniowo w ręce Bojanowskiej. Zmarła 13 IX 1921; spoczęła na Powązkach.

Działalność publicystyczna i literacka. Kuczalska-Reinschmit zadebiutowała jako publi­cystka o zdecydowanych emancypacyjnych poglądach w 1881 r. w warszawskim „Echu” pod redakcją Zygmunta Sarneckiego; w latach następnych współpracowała ze „Świtem” w okre­sie redakcji Marii Konopnickiej (1885–1886), z „Przeglądem Tygodniowym” Adama Wiślic­kiego (1889–1895, 1898), „Tygodnikiem Mód i Powieści” pod redakcją Jana Skiwskiego (1894), „Tygodnikiem Ilustrowanym” (1894–1895, 1903, 1919), „Ogniwem” (1903–1905), „Kurierem Codziennym” (1905), „Nową Gazetą” (1906, 1908, 1911), „Kurierem Warszaw­skim” (1893–1895, 1917–1918); pojedyncze artykuły zamieszczała w „Wędrowcu” (1906), „Czystości” (1907), „Przeglądzie Porannym” (1909), „Echu Pragi” (1917), „Na Posterunku” (1919). W swoich artykułach, szkicach programowych, polemikach, sprawozdaniach, kro­nikach tygodniowych popularyzowała ideę równouprawnienia kobiet w edukacji, na ryn­ku pracy, w twórczości artystycznej oraz prawach wyborczych. Wykorzystując argumenty pozytywistyczne: utylitarne, organicznikowskie, solidaryzmu społecznego, przekonywała, że emancypacja kobiet musi być nieodzownym punktem politycznego programu niepod­ległościowego i projektów ustrojowych przyszłej odrodzonej Polski. Poglądy te uszczegó- ławiała i popularyzowała na łamach periodyku „Ster”, zwłaszcza jego edycji warszawskiej, a ich syntetyczny wykład zawierają wypowiedzi o charakterze programowym: Nasze dro­gi i cele. Szkic do programu działalności kobiecej (dod. „Steru” 1897) oraz Wyborcze pra­wa kobiet („Ster” 1907, nr 1). Krytyka standardów moralnych, stosowanych przez miesz­czaństwo do oceny emocjonalnych i erotycznych potrzeb oraz zachowań kobiet i mężczyzn, stała się tematem jedynego w dorobku Kuczalskiej-Reinschmit utworu literackiego: Siostry. Sztuki psychologicznej w IV aktach. Dramat, wystawiony dwukrotnie w 1906 r. w warszaw­skim Teatrze Małym, został opublikowany w odcinkach na łamach „Steru” (1908, nr 1–9), a w 1908 r. w wersji książkowej.

Krytyka literacka. Kuczalska-Reinschmit poruszała zagadnienia artystyczne rzadko, oszczędnie przywołując i cytując utwory, które zwróciły jej uwagę. Nie używała w odniesie­niu do własnej twórczości określeń genologicznych, chociaż jako publicystka o intelektualnej formacji pozytywistycznej dobrze opanowała takie gatunki, jak recenzja, sprawozdanie, po­lemika, list, portret. Jedynym pretekstem do zabrania głosu na tematy literackie była dla niej „kwestia kobieca”, dlatego wypowiedzi Kuczalskiej-Reinschmit można uznać za wczesne pol­skie próby krytyki feministycznej ufundowanej na socjologicznej koncepcji dzieła sztuki ro­zumianego jako „dokument” epoki. Dawała w nich wyraz przekonaniu, że literatura narodo­wa nie może być wyłącznie źródłem przyjemności estetycznych, lecz powinna służyć również celom pozaartystycznym: wychowywaniu społeczeństwa, zwłaszcza kobiet, w duchu postę­powym, prodemokratycznym i prorównościowym.

Epokę staropolską Kuczalska-Reinschmit uważała (nb. podobnie jak Orzeszkowa) za okres sprzyjający kobietom, dlatego zalecała im lekturę klasyków „złotego wieku”, m.in. Łu­kasza Górnickiego i Andrzeja Glabera z Kobylina. Równe prawa w różnych dziedzinach przedstawiała jako jedną ze składowych szlacheckiej demokracji, w której Polki cieszyły się większą autonomią niż w okresie późniejszym, gdy obowiązywały wprowadzone przez zabor­ców różne warianty kodeksu Napoleona. W utworach klasyków widziała ponadto źródło ar­gumentów do rozbrajania konserwatywnych twierdzeń, jakoby emancypacja nie była wytwo­rem rdzennie polskim: „Jakkolwiek czytanie tych książek przez wzgląd na język starodawny mozolne być może, dobrze jest jednak je znać, gdyż znajduje się w nich świetne odparcie zwolennikom pustych frazesów o »emancypacyjnych dążnościach czerpanych z Zachodu«” (Wskazówki dla czytających. Literatura kwestii kobiecej, „Ster” 1895, nr 1). Stosunek Kuczal- skiej-Reinschmit do twórczości wieszczów był dwojaki. U schyłku XIX w. ostrożnie kryty­kowała sposób ujęcia postaci kobiecych w utworach Mickiewicza, korzystając z argumentów zaczerpniętych z pracy Kobiety Mickiewicza, Słowackiego i Krasińskiego cenionego przez nią Piotra Chmielowskiego (wyd. 1 – 1873, wyd. 2 – 1881 – rok debiutu publicystycznego Ku- czalskiej-Reinschmit). Na przykład w recenzji broszury Hedwig Buzello-Stürmer Der Frauen Pflicht in eigener Sache (Obowiązek kobiet we własnej sprawie, 1894) pisała, że opieka kobiet dojrzałych nad dziewczętami wchodzącymi w życie powinna zawierać taki element, jak „pro­stowanie błędnych pojęć mężczyzn o właściwości natury kobiety i wykorzenianie fałszywych na nią poglądów wpajanych dziewczętom od dzieciństwa, do czego niemało przyczynia się przeważnie literackie wykształcenie panien i wszczepiony im kult dla utworów, gdzie charak­ter kobiet przedstawiony jest fałszywie” (E pur si muove. VII, „Przegląd Tygodniowy” 1894, nr 28). Zafałszowany obraz kobiety dostrzegła m.in. w Dziadach cz. IV, które uznała z tego powodu za lekturę szkodliwą dla osobistego rozwoju polskich dziewcząt.

Jako redaktorka lwowskiego „Steru” Kuczalska-Reinschmit zaprosiła Chmielowskiego do współpracy, doceniając krytyczny model jego lektury i nowoczesne ujęcie utworu literac­kiego w kontekście różnicy płci. Chmielowski napisał dla „Steru” m.in. studium Praca zarob­kowa kobiet w naszych powieściach („Ster” 1896, R. 1, nr 8 i R. 2, nr 2), w którym stwierdził, że współczesna literatura nie nadąża za zmianami w społeczeństwie: zarobkująca kobieta to fakt, w powieści – nadal rzadkość. Na początku XX w. natomiast, diagnozując nasilenie się dążeń emancypacyjnych kobiet w przededniu rewolucji 1905 r., Kuczalska-Reinschmit in­spirowała się koncepcjami historiozoficznymi Zygmunta Krasińskiego. W artykule „Okres wtóry” odniosła się bezpośrednio do Niedokończonego poematu przepowiadającego prze­wrót społeczny, który wynikał ze wzrostu samoświadomości kobiet – po pierwszym okre­sie dziejowej dominacji patriarchatu nadejdzie „okres wtóry”, kiedy to zrewoltowane kobie­ty zemszczą się za dziejowe niesprawiedliwości wyrządzone im przez mężczyzn, by w okresie trzecim powrócić z nową świadomością do obowiązków żon i matek oraz zbawicielek męż­czyzn: „Ruch kobiecy wchodzi obecnie w okres nowy, choć nie ten jeszcze, który nam prze­powiedział Krasiński w Niedokończonym poemacie, ale jednak niezaprzeczalnie odrębny od poprzedniego, który za przebyty uważać należy nawet tam, gdzie zadania jego nie zostały na­leżycie wypełnione. Przejście w ten »okres wtóry« uwydatniają głosy orzekające, iż dotych­czasowe hasła nie wystarczają” („Okres wtóry”, „Ogniwo” 1903, nr 51). Cytaty z Niedokończo­nego poematu oraz wiersza Do kobiet Krasińskiego Kuczalska-Reinschmit umieściła również jako motta do czterech rozdziałów dramatu Siostry. Od 1907 r. cytowała ponadto oba utwory w reaktywowanym „Sterze” warszawskim, który stał się organem Związku Równouprawnie­nia Kobiet Polskich – hasłem programowym organizacji sufrażystek był punkt 11. Mickiewi­czowskiego Składu zasad: „Towarzyszce żywota, niewieście, braterstwo i obywatelstwo, rów­ne we wszystkim prawo”.

Również w odniesieniu do innych twórców Kuczalska-Reinschmit uprawiała selektyw­ny i krytyczny typ lektury, tropiąc przede wszystkim wątki ideowe i pomijając walory este­tyczne. Odrzucała utwory, w których pojawiały się stereotypowe ujęcia relacji płci i nega­tywne obrazy kobiet, afirmowała te ujawniające ich społeczne upośledzenie, zrozumienie ich buntu przeciwko androcentryzmowi kultury współczesnej, przekonanie o nieuchronności udziału kobiet w zbliżającej się rewolucji społecznej mającej na celu odrodzenie moralne ludzkości. Wypowiedzi tego typu zamieszczała głównie na łamach lwowskiego „Steru”, zwy­kle z okazji jubileuszów. Na przykład Adamowi Asnykowi składała „[w] imieniu wszystkich kobiet, które w poezjach El…yego znalazły ukojenie, otuchę i bodziec do pracy nad sobą i dobrem ogólnym – a cyfra ich legion […], wyrazy hołdu i uznania” (Spóźniony jubileusz, „Ster” 1896, nr 2); Bolesławowi Prusowi „za obronę krzywd różnych, za niepomijanie pogar­dliwym milczeniem wyzysku tych, które pracują i walczą z wyjątkowo ciężkimi warunkami bytu […], należy się Jubilatowi dank szczery i wyrazy uznania” (Bolesław Prus, „Ster” 1897, nr 3). Na jej liście sympatyków i zwolenników emancypacji kobiet znaleźli się m.in. Zygmunt Kaczkowski, Józef Ujejski, Zenon Pietkiewicz, Mikołaj Biernacki-Rodoć. W biografiach pisa­rek i redaktorek Kuczalska-Reinschmit podkreślała z kolei ich zasługi w tworzeniu nowych scenariuszy zawodowych dla kobiet, np. Jadwiga Papi „odważnie podjęła trud zdobywania własną pracą bytu swego i swoich bliskich, a wytrwałością potrafiła pokonać wielorakie trud­ności i przeszkody” (Teresa-Jadwiga, tamże, nr 4). Surowiej oceniała działalność Marii Ilnickiej, która w ostatnich latach redagowania „Bluszczu” zamieszczała na jego łamach materia­ły o wymowie konserwatywnej (Maria Ilnicka, tamże, nr 19).

Z krytyką Kuczalskiej-Reinschmit spotkała się również na początku XX w. ideowa po­stawa Orzeszkowej, którą redaktorka „Steru” wysoko ceniła jako emancypantkę i artystkę, opublikowała też w „Sterze” jej dwa ważne teksty o kwestii kobiecej (List otwarty do kobiet niemieckich oraz Polka). W okresie rewolucji 1905 r. Kuczalska-Reinschmit uznała poglądy Orzeszkowej za zbyt zachowawcze, czemu dała wyraz w artykule Orzeszkowa w ruchu kobie­cym („Wędrowiec” 1906, nr 11). Trudności z uznaniem jej za patronkę nowoczesnych eman­cypantek wynikać miały z nieprzystawalności do sytuacji rewolucyjnej ugodowych wypowie­dzi Orzeszkowej z ostatnich dekad XIX w., zachęcających kobiety do nauki, pracy zarobkowej i angażowania się w obowiązki obywatelskie. Od pisarek współczesnych Kuczalska-Rein- schmit wymagała twórczości o tendencji emancypacyjnej, czerpiącej tematy z życia, pozba­wionej uproszczeń i łatwych pocieszeń, która powinna skłaniać czytelniczki do przemyślenia stereotypów na temat własnej płci, uwolnienia się od przesądów klasowych, okazywania sza­cunku każdej uczciwej pracy. Aby tak się stało, czytelniczki muszą spotkać interesujące boha­terki, wykształcone, pracujące zawodowo, świadome obowiązków żony, matki i obywatelki. Żywiła przekonanie, że ten rodzaj twórczości trzeba stworzyć od podstaw, ponieważ w prze­ciwieństwie do bogatej publicystyki o kwestii kobiecej „[l]iteratura książkowa w tej kwestii jest u nas bardzo niebogata w ogóle, a rzeczy istotnie wartościowych naturalnie niewiele wy­liczyć można” (Wskazówki dla czytających. Literatura kwestii kobiecej, „Ster” 1895, nr 1).

Paulina Kuczalska-Reinschmit była oddana jednej idei. Uważała literaturę piękną za sojuszniczkę lub przeciwniczkę planowanego przewartościowania świadomości społecznej w kwestii nowego, sprawiedliwego ujęcia relacji między kobietami a mężczyznami. Repre­zentowała typ krytyki zaangażowanej, upolitycznionej w szerokim rozumieniu tego terminu.