Lalek

Jacek Kopciński

Dramat radiowy Zbigniewa Herberta z 1961 roku (pierwodruk w „Dialogu”, 1961 nr 12). W warstwie fabularnej utwór jest reminiscencją autentycznego zdarzenia, które miało miejsce w Augustowie w 1960 roku. W popularnej restauracji Stodoła nad jeziorem Necko doszło do zabójstwa młodego mężczyzny o przezwisku Lalek. Herbert przebywał w tym czasie w Augustowie, gdzie często spędzał wakacje, i spotkał się z matką zabitego. Potem korespondował z nią, a niektóre fragmenty jednego z listów kobiety przeniósł do swojego dramatu (pojawiają się one w kwestiach Matki). Śmierć Miasteczko, w którym Herbert umieścił akcje Lalka, bardzo przypomina Augustów (nazwy miejsc, topografia terenu), pierwowzorem pojawiających się w utworze bohaterów pozostają jego mieszkańcy, a śmierć Lalka stałą się zasadniczym tematem utworu. Wśród postaci dramatu pojawia się też postać Poety Teodora, będąca ironicznym porte parole samego Herberta.

Lalek składa się z trzech części: Opisu, Stodoły i Ubierania do snu. Część pierwsza, epicka, przypomina scenariusz radiowego reportażu o tematyce społecznej. Przybywający do miasteczka Reporter tworzy rutynową i dość skonwencjonalizowaną opowieść o jego mieszkańcach. Kształt audycji kompromituje jej autora, ale z poszczególnych wypowiedzi osób dramatu wyłania się jednak autentyczny obraz świata od wieków ogarniętego nieszczęściem. Zarejestrowane przez Reportera głosy układaj się w rodzaj partytury o cechach antycznej tragedii. Ta palimpsestowość utworu, który Herbert nazwał „sztuką na głosy”, jeszcze bardziej uwydatnia się w drugiej i trzeciej części Lalka. Stodoła jest realistycznym zapisem rozmów toczonych przy kilku restauracyjnych stolikach, a zarazem taką kompozycja głosów, która budzi skojarzenia z barokowym oratorium. Punktem kulminacyjnym tej głosowej „kompozycji” jest moment śmierci młodego mężczyzny, wyrażony uniesionym głosem bezradnego brata Lalka – Żuka. Natomiast w Ubieraniu do snu – relacji z kostnicy, gdzie przyjaciele Laka przygotowywali jego ciało do pogrzebu – przybiera postać wielogłosowej recytacji pasyjnej, wykonywanej przez kapłanów w świątyni. W warstwie realistycznej Lalek opowiada o bezsensownej śmierci mieszkańca małego miasteczka, przez wieki nękanego kataklizmami. „Muzyczna” kompozycja głosów estetyzuje i rytualizuje tę wielogłosową opowieść, wyznaczając metafizyczną perspektywę ukazywanych zdarzeń.

Radiowa prapremiera Lalka odbyła się 25 stycznia 1963 roku. Reżyserem słuchowiska był Jerzy Markuszewski. Dramat wielokrotnie realizowany był na scenie i w teatrze telewizji.