Lemański Jan

Aleksandra Sikorska-Krystek

Poeta, satyryk, bajkopisarz, krytyk literacki, tłumacz. Pseudonimy i kryptonimy: J.L.; J. Leman; Tredecim (pseud. zbiorowy J. Lemańskiego, M. Komornickiej, Z. Przesmyckiego i in.).

Informacje biograficzne. Urodził się 7 VII 1866 w Głażewie (pow. płocki) jako syn Piotra Lemańskiego i Marianny Nadratowskiej (zm. 1912). Ukończył gimnazjum klasyczne w Płocku, gdzie był zaangażowany w działalność samokształceniową oraz powstanie tajnej biblioteki. W okresie szkolnym przyjaźnił się z Wacławem Wolskim i Józefem Jankowskim. Po pożarze domu w Głażewie rodzina przeprowadziła się do Warszawy „dla kształcenia dzieci”. W stolicy Lemański rozpoczął studia na wydziale prawnym Uniwersytetu Warszawskiego, których nie ukończył. Po zaprzestaniu edukacji pracował jako urzędnik na „kolei warszawsko-wiedeńskiej”. W okresie studiów nawiązał współpracę z redakcją „Kuriera Warszawskiego”, która trwała do 1930 r. Jako tłumacz Lemański debiutował w 1894 r. publikacją przekładu baśni Hansa Christiana Andersena Historia pewnej miłości na łamach „Niwy”, w tym samym roku w „Niwie” opublikował własną nowelę Czarna topiel. Pierwszy wiersz (Brzydki chłopczyk. Bajka dla małych i dużych dzieci) zamieścił w „Tygodniku Ilustrowanym” (1895, nr 32). W 1896 r. związał się z redakcją „Głosu”, na łamach którego zamieszczał bajki, satyry, utwory liryczne (do 1898 r.). Nawiązał bliskie relacje z Zygmuntem Wasilewskim, Władysławem Jabłonowskim, Antonim Langem, Władysławem Stanisławem Reymontem.

W 1897 r. poznał Marię Komornicką (1876–1949), z którą zawarł związek małżeński 25 VI 1898 w Warszawie. Krótko po ślubie małżonkowie odbyli wyprawę w Tatry w towarzystwie kuzyna Komornickiej Juliusza Oszackiego. Podczas pobytu w Krakowie 15 IX 1898 doszło do spowodowanej zazdrością strzelaniny: Komornicka otrzymała dwie rany w oba ramiona, trzecią kulą został zraniony Oszacki, czwartą Lemański przestrzelił sobie górną część płuca. Po odbyciu kuracji Lemańskiego zatrzymano w areszcie śledczym. W wyniku rozprawy sądowej, która odbyła się 15 X 1898 w krakowskim sądzie, został uniewinniony, żona zeznawała na jego korzyść. W lipcu 1899 r. małżonkowie pojechali razem do Wiednia, później Salzburga, gdzie Lemański ciężko zachorował, w listopadzie tego samego roku zwiedzili Francję i Włochy. Po powrocie do Grabowa w 1900 r. Komornicka ogłosiła separację.

W 1901 r. Lemański został zaproszony przez Zenona Przesmyckiego (Miriama) do współpracy z „Chimerą”; pisarz należał do najbliższych współpracowników czasopisma (był sekretarzem redakcji), zaprzyjaźnił się wtedy z Bolesławem Leśmianem. Na łamach czasopisma zamieszczał utwory literackie i artykuły krytyczne (pisane samodzielnie bądź zbiorowo pod pseudonimem Tredecim wraz z Komornicką, Przesmyckim i in.). W 1902 r. doszło do debiutu książkowego Lemańskiego (Bajki). W późniejszych latach opublikował tomy: Proza ironiczna (1904), Colloquia albo rozmowy (1905), Nowenna (1906), Ofiara królewny (1906), Prawo własności (1909), Baśń o prawdzie (1910), Noc i dzień (1910), Czyn (1911), Jasełka (1911), Kamień filozoficzny (1911). W 1904 r. otrzymał nagrodę w konkursie „Tygodnika Ilustrowanego” za humoreskę Sokrates i Obrazoplujca, a w 1911 r. nagrodę za nowelę Wola. W 1914 r. wydał antologię Satyra polska, a w 1916 r. Bajki o zwierzętach (jest uważany za odnowiciela bajki polskiej). Utwory literackie publikował też m.in. na łamach „Myśli Polskiej”, „Tygodnika Ilustrowanego”, „Dziennika Narodowego”, „Widnokręgu”.

Po publikacji głośnego felietonu Stanisława Brzozowskiego (Scherz, Ironie und tiefere Bedeutung, „Głos” 1904, nr 27), który zaatakował program „Chimery” związany z hasłem „sztuka dla sztuki”, Lemański był inicjatorem działań w obronie pisma; zredagował protest zbiorowy opublikowany w „Tygodniku Ilustrowanym” (1904, nr 33). W l. 1905–1906 współpracował z tygodnikiem literacko-artystycznym „Czarny Kot”. W 1908 r. wraz ze Stefanem Żeromskim, z Janem Lorentowiczem i Miriamem podjął akcję protestacyjną przeciwko nadużyciom ze strony wydawców. Jej efektem była Deklaracja autorów („Nowa Gazeta” 1908, nr 460).

Podczas I wojny światowej przebywał krótko w Warszawie, mieszkał wraz z siostrą przy ul. Klonowej. Później znalazł się w Pruszkowie, gdzie mieszkając u rodziny Troetzerów, zapoznał się bliżej z działalnością społeczną Józefa Troetzera. Wrażenia z lat wojennych przeżytych w Pruszkowie opisał w pamiętniku zawierającym elementy rozprawy społecznej Odbudowane miasto (wyd. 2019). Później zatrzymał się w Pniewie pod Łomżą w domu Jabłońskich, mieszkał też w Nałęczowie u Żeromskich. W 1919 r. rozpoczął pracę w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych, najpierw jako referent, a później (od 1924 r.) radca. Był cenzorem w Centralnym Biurze Filmowym w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych. W 1930 r. otrzymał Order Odrodzenia Polski Polonia Restituta za wzorową służbę na stanowisku radcy ministerialnego. Po wojnie wydał kilkanaście książek, utwory literackie zamieszczał w czasopismach, takich jak „Cyrulik Warszawski”, „Spólnota”, „Świat”. W krakowskim czasopiśmie „Krokwie” (1920–1921) publikował przekłady utworów literackich George’a Mereditha, Igora Siewierjanina, Charles’a Baudelaire’a. W 1928 r. ogłosił w „Pamiętniku Literackim” artykuł Przybyszewszczyzna, a w „Wiadomościach Literackich” fragment poematu Raj w piekle. W 1909 r. został członkiem Towarzystwa Pisarzy Polskich, a w 1931 r. członkiem honorowym Towarzystwa Literatów i Dziennikarzy Polskich w Warszawie. Był też członkiem Akademii Literatury Polskiej. Na krótko przed śmiercią ukończył poemat To życie, którego fragment zamieścił w „Pamiętniku Warszawskim” (1929). Zmarł w wyniku próby samobójczej 11 XI 1933 w Warszawie. Został pochowany na cmentarzu Powązkowskim.

Działalność krytycznoliteracka. Studia krytycznoliterackie publikował przede wszystkim na łamach „Chimery” (1902; głównie 1904), w czasopiśmie „Świat” (1908), w dwutygodniku „Krokwie” (1921) oraz w czasopiśmie „Książka” (1922). O kryteriach wartościowania dzieł sztuki pisał też wielokrotnie w swoich bajkach, wierszach satyrycznych i utworach prozatorskich. Jego opinie były syntetyczne, czasem zdawkowe, jak pisał Władysław Hendzel: „[…] zaledwie kilka recenzji wyróżnia się formą bardziej rozwiniętą” (Ironista i marzyciel, 1984). W omówieniach dzieł literackich Lemański zwracał uwagę zarówno na treść dzieła, jak i na estetyczną stronę publikacji; tak było np. w recenzji Biesów Komornickiej, które Lemański określał: „Szczytna swoją aż raniącą szczerością, nieoglądająca się za rozgrzeszeniem i nieobiecująca skruchy ani pokuty spowiedź” („Chimera” 1904, z. 19). Lemański-krytyk najczęściej łączył emfatyczną, młodopolską poetykę z imitowaniem stylu autora omawianego dzieła, nierzadko uzupełniał styl wypowiedzi o elementy ironii bądź trawestacji. Charakteryzując zbiór Kazimierza Przerwy-Tetmajera Na skalnym Podhalu, pisał: „Jest to wspaniałe uchwycenie wizyj błąkającego się po trzebieżach dzisiejszych, zamierzchłego eposu góralskiego” (tamże, z. 21). Dodawał: „Autor miłuje Tatry i miłuje też słowo je malujące. Pieści się nim jak malarz farbą, której kolor i zapach olejny wchłania, zanim ją nałoży; dba i troska się o to, aby, co malować chce, pachniało namalowane” (tamże). Wyraźnie więc Lemański dążył do oddania nastroju i estetycznego kształtu charakteryzowanego tomu, mniej zależało mu na ocenie recenzenckiej. Podobnie jest w przypadku omówienia powieści Wiktora Gomulickiego Miecz i łokieć. Lemański chwalił autora i jego umiejętności konstruowania obrazu Warszawy, wartkość stylu i języka. Recenzję konkludował w sposób krytyczny, stwierdzając: „Tylko te ustępy, w których autor przestaje niby rzecz sam widzieć, przybiera ton dobrodusznego, nauczającego lub moralizującego gawędziarza i wyrywa nas niejako z zaczytania, z zapatrzenia – ustępy takie musimy do ujemności zaliczyć” (tamże). W recenzji utworu Gomulickiego uobecniają się więc te same cechy, które widoczne były w omówieniu tomu poetyckiego Tetmajera. Krytyk jednoznacznie aprobatywnie charakteryzował te elementy, które konstruowały eskapistyczne, niemal dionizyjskie funkcje dzieła literackiego – wszelkie zabiegi znamienne dla poetyki realizmu oceniał jako zbędne. Stanowisko to widać doskonale w opinii o tomie Przędze Elizy Orzeszkowej. Lemański zarzucał autorce, że zawarte w nim utwory odznaczają się brakiem równowagi między realizmem a poetyckością i lirycznością. Nie przywołując żadnych wyznaczników tego, co subtelne, i tego, co realne – oraz innych stosowanych przez siebie pojęć, Lemański był krytykiem przede wszystkim dzielącym się wrażeniami z lektury. Często więc recenzje – czy raczej omówienia lub relacje z lektury – mówią więcej o upodobaniach Lemańskiego niż o utworach, które opisywał. Tak jest np. w przypadku recenzji cyklu Moi znajomi Marii Konopnickiej (tamże), w której Lemański zawarł więcej impresji lekturowych aniżeli argumentów krytycznych. Wyraźnie – obok młodopolskiego stylu odbioru, aprobującego poetycką autonomię i szeroko rozbudowaną frazę poetycką – w twórczości Lemańskiego dawał o sobie znać żywioł publicysty-satyryka. Skłonności do ironicznego ujmowania rzeczywistości, połączonej z ostrą i klarowną oceną omawianych dzieł, dał wyraz w recenzji powieści Przed wschodem słońca Henryka Zbierzchowskiego słowami „nuda, nuda, nuda” (tamże, z. 19). Nudę i dłużyznę oraz zbyteczną erotykę Lemański zarzucił m.in. Popiołom Żeromskiego, a uczynił to w formie wierszowanego pamfletu zatytułowanego List popielaty. Do wielmożnej „Chimery” list o „Popiołach” – złożonego na ręce Miriama w 1905 r. (rkps BN 5400 II; fragm. wyd. 1951). Twórczości recenzenckiej Lemańskiego w piśmie pod auspicjami Przesmyckiego należy przypisać szczególną wagę w całym jego dorobku pisarskim. Stanowi ona znaczący wkład w młodopolską krytykę literacką.