Lenartowicz Teofil

Magdalena Rudkowska

Informacje biograficzne. Urodził się 27 II 1822 w Warszawie jako syn byłego powstańca kościuszkowskiego, mistrza murarskiego Karola Lenartowicza h. Pobóg (1752–1829) i Marii Kwasieborskiej h. Cholewa. Po śmierci ojca matka wyszła powtórnie za mąż za Andrzeja Zawadzkiego, w którego majątkach na Mazowszu przyszły poeta spędził dzieciństwo. W 1833 r. wyjechał do Warszawy, gdzie zamieszkał u siostry, Marii Szweykowskiej. Uczył się w szkole obwodowej. W 1837 r. rozpoczął drogę zawodową urzędnika, w 1840 r. został kancelistą w Sądzie Najwyższej Instancji. W 1841 r. debiutował jako poeta, zbliżył się też do kręgu cyganerii warszawskiej oraz entuzjastów i entuzjastek. Z Romanem Zmorskim odbył wiele wędrówek po Mazowszu; zafascynowany folklorem tej krainy, wykorzystywanym we własnej poezji (np. Lirenka, 1855), określał się „lirnikiem mazowieckim”. Towarzyszył Oskarowi Kolbergowi w wyprawie do Galicji. Latem 1843 r. wyjechał do Poznania w obawie przed aresztowaniem, wrócił do Warszawy zimą i został podsekretarzem w Komisji Sprawiedliwości. W tym czasie trafił pod opiekę Kazimierza Władysława Wójcickiego, który pomagał mu w samokształceniu. Uczestniczył w konspiracji 1848 r. i aby uniknąć aresztowania, zbiegł do Krakowa, gdzie prowadził działalność agitacyjną i edukacyjną w ramach Towarzystwa Naukowej Pomocy. W 1849 r. musiał uciekać do Drezna i na Łużyce. Przebywał jeszcze krótko w Wielkopolsce i na Śląsku. W 1851 r. wyjechał do Brukseli, a wiosną 1852 r. do Paryża, gdzie poznał Adama Mickiewicza. W 1856 r. przeniósł się do Rzymu, a w 1860 r. do Florencji. W 1861 r. we Florencji poślubił przyrodnią siostrę Celiny Mickiewiczowej, Zofię Szymanowską h. Młodzian (1825–1870), z którą miał syna Jana zmarłego w rok po urodzeniu (1864). W 1863 r. został powołany przez Rząd Narodowy jako przedstawiciel na Włochy w biurze prasowym. Pod wpływem żony zajął się profesjonalnie rzeźbiarstwem – w tej dziedzinie był głównie samoukiem, ale pobierał też nauki w rzymskiej pracowni Henryka Stattlera i florenckiej Enrica Pazziego. W 1875 r. przyjechał do Krakowa. W l. 1879–1886 prowadził wykłady z literatury słowiańskiej na uniwersytecie w Bolonii (w ramach Accademia Adamo Mickiewicz di Storia e Letteratura Polacca e Slava). Od 1890 r. był członkiem honorowym Towarzystwa Muzeum Narodowego Polskiego w Rapperswilu. Zmarł 3 II 1893 we Florencji. Został pochowany w Krypcie Zasłużonych na krakowskiej Skałce.

Bezpretensjonalnie o literaturze. Lenartowicz był autorem poświęconych renesansowi Listów o literaturze i sztuce włoskiej opublikowanych na łamach „Tygodnika Ilustrowanego” w 1868 r. Zdawał sobie sprawę ze swego braku wykształcenia; kiedy zaproponowano mu objęcie katedry literatury słowiańskiej na uniwersytecie bolońskim, pisał w liście do Józefa Ignacego Kraszewskiego: „Żaden laur na głowie mojej nie spoczywa, praca tylko cicha i w milczeniu zdobywana, jakakolwiek, mała wiadomość rzeczy. Serce tylko entuzjazmu pełne, a to nie dosyć…” (Korespondencja, wyd. 1963). W listach prywatnych pozwalał sobie na formułowanie ocen literackich, zwłaszcza żalił się na krytyków własnej twórczości, m.in. Juliana Klaczkę, który mocno dotknął go swoją opinią o Gladiatorach: „[…] kiedy ani tytanem, ani katolikiem w rzeczywistości nie jest [Klaczko], tylko wiatrakiem, na którym ktoś trzeci swoje zboże mieli, chcę milczeć, jak o rzeczy niezasługującej na uwagę, choćby się nawet świeciła jak woda, na której się odbija słońce” (tamże). O Kraszewskim napisał krótko a celnie w liście do Tekli Zmorskiej: „Kraszewskiego podziwiam, fenomen od czasu, jak ludzie piszą. Jemu by trzeba monument wystawić na Kordylierach z napisem: Ten cały świat przepisał” (Listy Teofila Lenartowicza do Tekli Zmorskiej, wyd. 1978).

Wykłady bolońskie. Lenartowicz zapisał się w historii polskiej krytyki literackiej jako autor pełnych patriotycznego patosu wykładów Sul carattere della poesia polono-slava (1886; streszczenie polskie A. Krechowieckiego, „Przewodnik Naukowy i Literacki” 1887). Przyświeca im niewątpliwie wzór Mickiewicza i jego prelekcji w Collège de France, a poezja polska jako część spuścizny chrześcijańskiej Słowiańszczyzny jest w nich przedstawiana w wymiarze ideowym i moralnym, mesjanistycznym: „Pod krzyżem Chrystusowym wyznaczone jest miejsce poetów – wśród cierpiących” (O charakterze poezji polsko-słowiańskiej, wyd. 1978). Największymi poetami polskimi są Jan Kochanowski i porównywany z Dantem Mickiewicz, a z innych twórców XIX w.: Antoni Malczewski, Juliusz Słowacki, Zygmunt Krasiński, Karol Baliński. Poezja romantyczna stanowi siłę duchową zdolną do przemiany rzeczywistości: „Na tych napowietrznych wysokościach […] poeta Goszczyński walczy razem z Szewczenką o wolność Rusi, tam Bohdan Zaleski zaklina o jedność słowami miłości i szuka zwolenników unii Rusi z Polską. Zygmunt Krasiński, Juliusz Słowacki walczą – jeden za Polskę arystokratyczną, drugi za demokratyczną” (tamże). Mickiewiczowski z ducha jest też stosunek Lenartowicza do literatury rosyjskiej, w którym pobrzmiewa współczucie dla narodu rosyjskiego pod jarzmem caratu; w jego wykładach pojawiają się nazwiska Aleksego Chomiakowa, Piotra Czaadajewa, Nikołaja Czernyszewskiego, Jurija Samarina oraz szczególnie wyróżnionego Aleksandra Hercena. Lenartowicz, polemizując z Hercenowską tezą postawioną w Rzeczach minionych i rozmyślaniach, że „Polacy usiłują wskrzesić swych zmarłych, my, Rosjanie, natomiast chcemy pochować naszych żywych”, zauważa, że nowe pokolenia Polaków myślą już innymi kategoriami, chcą wyciągnąć wnioski z historii. Słowa uznania kieruje także pod adresem m.in. Aleksandra Puszkina, Michaiła Lermontowa, Nikołaja Gogola, którego nazywa „wielkim artystą słowa” (tamże). Wykłady bolońskie były niewątpliwie elementem rozgrywania sprawy polskiej na arenie międzynarodowej, świadczyły o głęboko odczuwanym przez Lenartowicza powiązaniu literatury z ideą walki o wolność.