Leser Zygmunt

Paweł Dybel, Grażyna Borkowska

Prawnik, publicysta, działacz społeczny, tłumacz. Kryptonimy: Dr. Z.L.; Zygmunt L.

Informacje biograficzne. Urodził się 19 VI 1868 w Tarnowie jako Salomon Leiser, syn Mendla Jakuba Leisera i Ruchli. W aktach pojawił się zapis, że w 1887 r. Salomon Leiser zmienił nazwisko (pisownię nazwiska) na Leser. Zdał maturę w 1888 r. w III Gimnazjum im. Króla Jana III Sobieskiego w Krakowie. Studiował prawo na Uniwersytecie Jagiellońskim. Był adwokatem i doktorem praw, współzałożycielem Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej Galicji i Śląska Cieszyńskiego (PPSD). W styczniowym numerze czasopisma „Praca” z 1888 r. opublikował przepełniony buntem przeciwko nędzy i bezprawiu wiersz Robotnik. W 1890 r. jako student otrzymał nagrodę w konkursie ogłoszonym przez „Rocznik Zarządu Akademii Umiejętności w Krakowie” na pracę dotyczącą wpływu literatury niemieckiej na twórczość Adama Mickiewicza. W 1894 r. brał udział w organizowaniu ruchu zawodowego górników na Śląsku Cieszyńskim. Był inwigilowany przez policję i skazany na areszt za drobne wykroczenia przeciwko porządkowi publicznemu (1894). W 1896 r. był na liście praktykantów c.k. wyższego sądu krajowego w Krakowie. Mniej więcej w tym samym czasie przeprowadził wywiad przedwyborczy z kandydatem z kurii V, w którym pytał, czy zdaje on sobie sprawę, że będzie reprezentować robotników i chłopów („Kurier Lwowski” 1897, nr 66). W 1900 r. otworzył we Lwowie kancelarię adwokacką („Kurier Lwowski” 1900, nr 268). Brał sprawy najtrudniejsze, np. studentów zagrożonych wydaleniem lub już wydalonych z Austrii („Kurier Lwowski” 1902, nr 61), żołnierzy prześladowanych przez podoficerów (Prześladowania żołnierzy w korpusie przemyskim, „Kurier Lwowski” 1903, nr 65). Jako adwokat z powołania bronił także zwykłych oszustów i awanturników. Krytykował publicznie projekt nowego prawa obowiązującego służących, a zwłaszcza rządowe plany rozszerzenia pojęcia służby na grupy zawodowe i społeczne, które nie miały z tą profesją nic wspólnego. O projekcie pisał: „Jest to tedy zamaskowany zamach na prawa polityczne i osobiste przeszło miliona ludzi w Galicji” (Nowy regulamin dla sług, „Kurier Lwowski” 1907, nr 104). W l. 1907–1911 bronił mieszkańców Cieszanowa przed bezprawiem miejscowego sędziego, który prześladował tych, którzy w czasie wyborów głosowali na przedstawicieli stronnictwa ludowego (Wybory cieszanowskie z r. 1907 przed Najwyższym Trybunałem, „Kurier Lwowski” 1911, nr 380). Podjął się opieki prawnej nad projektem budowy Domu im. Marii Konopnickiej we Lwowie – dla potrzebujących; publicznie mu za to dziękowano („Kurier Lwowski” 1912, nr 170). Łożył spore sumy na upamiętnienie zasłużonych działaczy galicyjskich, m.in. zmarłej w 1905 r. Marii Wysłouchowej.

Choć nie czuł się Żydem, zetknął się osobiście z przejawami antysemityzmu. Kiedy w maju 1895 r. został koncypientem u adwokata żywieckiego dr. Jungera, także Żyda, mieszkającego jednak poza miastem, i wynajął w centrum Żywca pokój, wdarło się do niego przy asyście wrogiego tłumu kilkunastu ludzi, kradnąc i niszcząc sprzęty i meble. Postawionych przed sądem 11 napastników powoływało się na prawo z 1809 r., które zabraniało Żydom osiedlania się w tym mieście. Zajście było wynikiem antysemityzmu, ale także politycznych inspiracji (Kronika, „Nowy Czas” 1895, nr 13; Antysemici żywieccy przed kratkami, „Kurier Lwowski” 1895, nr 176). Był związany z socjalistycznymi pismami lwowskimi, najdłużej z najpoważniejszym z nich – „Głosem” (pod tą nazwą od 1907 r.). Tu ogłosił m.in. artykuły o cenzurze teatralnej (Precz z cenzurą teatralną, „Głos” 1908, nr 30), żywej tradycji Konstytucji 3 maja („Głos” 1909, nr 100). Wcześniej publikował w innych periodykach o podobnym profilu ideowym. W krakowskim „Naprzodzie”, którego był współzałożycielem (1892), zamieszczał artykuły na tematy społeczne. Ogłosił wierszem Nadchodzi dzień! (1893, druk ulotny), Sen nocy grudniowej (1894). Rozpowszechnianie wiersza Nadchodzi dzień! zostało zabronione przez c.k. prokuratorię (1893). Angażował się również w akcje odczytowe (w 1897 r. przeciwko cenzurze teatralnej); wygłosił referaty, m.in. w ramach Kółka Estetyków UJ w 1888 r. O poezjach Jana Kasprowicza; w 1896 r. w Czytelni Naukowej w Przemyślu o lumpenproletariacie (Nowożytni barbarzyńcy, „Kurier Przemyski” 1897, nr 102–105); w 1901 r. na Uniwersytecie Ludowym we Lwowie Reformy społeczne XIX wieku, we lwowskim Klubie Społeczno-Naukowym zaś – O autonomii krajowej a reformy administracyjne („Kurier Lwowski” 1910, nr 50). Opublikował ponadto: Umowę o pracę (1905), Domek własny, czyli jak walczyć z drożyzną mieszkań (1911). W l. 1912–1914 brał udział w pracach Komisji Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych, która opowiadała się za współpracą z Austro-Węgrami. Leser 1 IX 1914 wyjechał z rodziną do Wiednia (dobrowolnie lub stosując się do zaleceń władz) i zamieszkał przy Franz-Josefs-Bahn-Straße. W następnym roku kontynuował pracę adwokata we Lwowie. Zmarł tam 17 X 1918 po ciężkiej chorobie, która zaostrzyła się, gdy został zmobilizowany. Jak informował „Kurier Lwowski” (1918, nr 488), 21 października odbył się pogrzeb dr. Lesera, kondukt prowadził ze szpitala garnizonowego na cmentarz izraelicki; przemawiali przyjaciele-socjaliści Artur Hausner i dr Rafał Buber. Najczulsze wspomnienie zamieścił „Naprzód” (1918, nr 238), nie zapominając o osieroconych – żonie i dwojgu małych dzieciach.

Praca krytycznoliteracka. Praca Zygmunta Lesera Neurastenicy w literaturze. I. Stanisław Przybyszewski (1900) stanowi istotne dopełnienie obrazu rodzimej krytyki literackiej na przełomie XIX i XX w. Autor Wigilii został ukazany jako czołowy przedstawiciel literackiego modernizmu, w którym istotne znaczenie miała psychologia. Znalazło to wymowny wyraz w eksponowaniu różnego rodzaju zaburzeń psychicznych bohaterów, w opisywaniu stanów ich narkotycznych halucynacji i snów. Korespondowała z tym neurasteniczna osobowość twórców. Leser odnosił się krytycznie do tych tendencji w modernistycznej literaturze i sztuce, twierdząc, że fascynacje psychopatologią ludzkiej duszy odzwierciedlały społeczną degradację rodzimej szlachty i mieszczaństwa. Modernistyczna literatura i sztuka nie są w stanie pełnić funkcji pożytecznej społecznie, jej przedstawicielom brak zaś poczucia więzi z narodem. W tej argumentacji pobrzmiewają echa pozytywistycznych idei pracy u podstaw, jak też elementy marksowskiej krytyki kapitalizmu powiązane z patriotyczno-lewicowymi hasłami Polskiej Partii Socjalistycznej. Obierając tę krytyczną perspektywę wobec modernizmu, Leser traktuje „karierę psychologii” jako zjawisko podejrzane, świadczące wymownie o duchowej degeneracji młodego pokolenia rodzimej inteligencji. Pod tym kątem omawia wczesną niemieckojęzyczną twórczość literacką Stanisława Przybyszewskiego oraz jego późniejsze napisane już po polsku poematy i powieści.

Według Lesera duchowym ojcem nurtu jest Friedrich Nietzsche, którego filozofia, w tym w szczególności idea „nadczłowieka”, stanowi wielkie nieporozumienie. W tym kontekście dziwi trochę, że autor nie wspomina – za Przybyszewskim – o odkryciu nieświadomego przez Sigmunda Freuda ani o jego pracach na temat terapii histeryczek. Tym bardziej że w pracy przy opisie zjawisk literackich i psychopatologicznych cech twórców modernizmu pojawiają się podstawowe pojęcia z teorii twórcy psychoanalizy. Krytycznoliteracki dyskurs, w jakim Leser dokonuje omówienia dorobku Przybyszewskiego i neurastenicznych cech osobowościowych modernistycznych artystów, pełen jest wzniosłego patosu i egzaltacji rodem z epoki. Ostatecznie ocena twórczości Przybyszewskiego wypada ambiwalentnie. Leser nie odmawia mu wprawdzie autentycznego poetyckiego talentu, lecz zarazem oskarża o dyletantyzm i sztuczną pretensjonalność, która w jego oczach jest dziedziczną chorobą polskiej inteligencji. Wymownym tego świadectwem ma być Przybyszewskiego koncepcja „sztuki dla sztuki”, wątpliwa apoteoza tego, co w duszy jej twórcy i u podobnych mu neurasteników-artystów chorobliwe i wyobcowane z rzeczywistości społecznej.

Leser należał do grona utalentowanych publicystów o poglądach socjalistycznych, angażujących się w praktyczne działania na rzecz klasy robotniczej, broniąc w sądach austro-węgierskich działaczy lewicowych. Wypowiadał się także na temat literatury. Był cenioną postacią socjalistycznej forpoczty, która topniała tym szybciej, im bliższa stawała się perspektywa odzyskania niepodległości.