Lewestam Fryderyk Henryk

Małgorzata Król

Historyk, krytyk literatury, tłumacz. Pseudonimy i kryptonimy: F.H.L.; K. Batornicki; L.; Nolaski.

Informacje biograficzne. Urodził się 23 I 1817 w Hamburgu jako syn Izabeli Samsonn oraz Matthiasa Levestamma (zm. 1831), duńskiego dentysty osiadłego od 1817 r. w Warszawie. Był uczniem Liceum Samuela Bogumiła Lindego, które opuścił w 1832 r., udając się do Księstwa Szlezwickiego. W 1836 r. we Flensburgu ukończył gimnazjum. Jako młodzieniec biegle władający kilkoma językami został współpracownikiem „Magazin für die Literatur des Auslandes”, w którym zamieszczał artykuły i przekłady z literatury polskiej, m.in. Klechd Kazimierza Władysława Wójcickiego. Nieco później przełożył na język niemiecki Nie-Boską komedię Zygmunta Krasińskiego (1841). Po uzyskaniu w 1839 r. stopnia doktora filozofii za rozprawę dotyczącą fizjokratyzmu na uniwersytecie w Berlinie, gdzie słuchał też wykładów Georga Wilhelma Friedricha Hegla, wyjechał do Paryża, gdzie uczęszczał na wykłady w Sorbonie i Collège de France, równocześnie pracując jako nauczyciel języka greckiego na prywatnych pensjach i w École communale supérieure. W tym czasie nawiązał bliską znajomość z Juliuszem Słowackim (wydane w 1841 r. Pierwotne dzieje Polski wywarły wpływ na historiozoficzne koncepcje poety w Lilli Wenedzie). W l. 1842–1843 wydawał w Warszawie „Roczniki Krytyki Literackiej”. Na zlecenie „Biblioteki Warszawskiej” dokonał dla wychodzącej przy niej „Biblioteki Zagranicznej” przekładu Listów o wychowaniu estetycznym człowieka Friedricha Schillera (1843). W 1844 r. poślubił Elżbietę Angel (zm. 1896), z którą miał córki: Marię Izabelę i Walerię (1850–1939). W l. 1844–1847 należał do zespołu redakcyjnego „Gazety Warszawskiej”. W 1851 r. kilka swych prac ogłosił w „Dzienniku Warszawskim”, a po 1857 r. uaktywnił się jako krytyk na łamach „Gazety Codziennej” i „Tygodnika Ilustrowanego”. W l. 1858–1859 wydawał razem z Janem Kantym Gregorowiczem i Wacławem Szymanowskim Wolne Żarty. Świstki humorystyczno-artystyczne, zebrane przez Bocianów polskich. W l. 1859–1868 współredagował Encyklopedię powszechną Samuela Orgelbranda. Od 1864 r. był profesorem historii literatury powszechnej w Szkole Głównej, następnie w uniwersytecie rosyjskim w Warszawie. W l. 1863–1866 wydał czterotomową Historię literatury powszechnej. Od 1865 r. należał do zespołu redakcyjnego „Kłosów”, był współredaktorem ukazującej się od 1874 r. serii „Biblioteka Najcelniejszych Utworów Literatury Europejskiej”, założycielem (1873), a do 1875 r. redaktorem „Wieku”. Zmarł 23 XII 1878 w Warszawie.

Poglądy krytycznoliterackie. Zwolennik estetyki niemieckiej, uczeń i tłumacz Hegla, uznający, że sztuka jest celem samym w sobie, potępiał banalną „społeczną” sztukę tendencyjną, ale i tezę, jakoby w dziele nie było miejsca na to, co porusza, uszlachetnia. Przeciwny sztuce mimetycznej, oczekiwał od niej „tchnienia poetycznego”, odrzucał jednak utwory lekceważące objawy realnego życia. Twierdził, że krytyk powinien w swej działalności łączyć ze sobą prerogatywy historyka i estetyka literatury. Korzystając z uprawnień historyka, powinien poznać i uchwycić związek między tworami bieżącej literatury a rozwojem idei w sztuce, wskazać ich właściwe miejsce, określić, czy i na ile wpisują się w konwencje epoki, na koniec ocenić wartość dzieła dla współczesnych, ale i stopień jego uniwersalizmu i wartości dla potomnych. Analiza dzieła przeprowadzana ze stanowiska estetyka była zdecydowanie większym wyzwaniem. Lewestam uznał, że zadaniem krytyka jest przywrócenie poety – uznawanego za istotę nadzwyczajną i odrębną – naturze, a zadaniem krytyki swoisty panteizm. Obowiązkiem krytyka jest też zachęcanie do szukania piękna jako celu samego w sobie (Kilka słów o stanowisku krytyki i literatury, „Dziennik Warszawski” 1851, nr 1).

W praktyce krytycznej często odstępował od tych założeń – głównie od poglądu o samocelowości sztuki. Szukając idei utworu, twierdził, że misją sztuki jest prowadzenie ludzkości drogą piękna do prawdy. Nie korzystał też z możliwości, jakie niosło ze sobą spojrzenie historycznoliterackie. Najczęściej zajmował się utworami jako „faktami spełnionymi”, rzadko zastanawiając się nad tym, jaką wartość będą mieć, gdy staną się przedmiotem historii literatury. Po krótkim streszczeniu utworu przechodził do uwag nad kompozycją, postaciami, wypowiadał sądy wartościujące. Jeżeli zaś wyrażał opinię o znaczeniu historycznoliterackim, najczęściej odnosiła się ona nie do poszczególnych dzieł lub twórców, a do pewnych nurtów, gatunków (gawędy, powieści). Choć starał się unikać mentorskiego tonu, zdarzało się, że i do najwybitniejszych zwracał się z radami (np. do J.I. Kraszewskiego). Umiejętności krytyczne wykazywał, wskazując strony ujemne dzieł – dowodzą tego jego rozbiory Lilli Wenedy i Balladyny (w „Gazecie Codziennej” z 1859 r.) lub komedii Aleksandra Fredry (Aleksander Fredro. Studium biograficzno-literackie, „Kłosy” 1868, nr 156–158, 160–163). Zachwyt wyrażał zazwyczaj ogólnikowo, posługując się przytoczeniami. Jego wystąpienia cechowały doskonała znajomość literatury powszechnej (zwłaszcza niemieckiej), bystrość sądu, ale i skłonność do szyderczego dowcipu, a poza tym usterki polszczyzny zanieczyszczonej germanizmami.

„Roczniki Krytyki Literackiej”. Główną inicjatywę krytyczną stanowiły „Roczniki Krytyki Literackiej” nawiązujące do tradycji wcześniejszych pism krytycznych, jak „Gazeta Literacka Wileńska” (wyd. od 1806 r. przez G.E. Groddecka), warszawska „Gazeta Literacka” (A.T. Chłędowskiego, 1821–1822) czy późniejsza „Panorama Literatury Krajowej i Zagranicznej” (J.A. Szabrańskiego). Tytuł wskazywał, że będzie to periodyk poświęcony literaturze pięknej, zajmujący się wyłącznie zagadnieniami estetyki i krytyki literackiej. Na zakończenie pierwszego tomu (1842) Lewestam ogłosił Uwiadomienie piśmiennicze, w którym chwalił się „przychylnym u publiczności przyjęciem” tygodnika i zapowiadał wprowadzenie nowego działu – krytyki teatralnej, jednakże w 1843 r., przekształcone w dwutygodnik, po opublikowaniu kilku numerów „Roczniki” przestały wychodzić.

Przedmiotem artykułu wstępnego (Wyznanie wiary literackiej, „Roczniki Krytyki Literackiej” 1842, nr 1) były rozważania Lewestama o istocie oraz celu krytyki naukowej i literackiej. Poglądy autora bliskie były nie (czego można było się spodziewać) estetykom niemieckim, ale Michałowi Grabowskiemu. Według Lewestama krytyk powinien być rzecznikiem dzieła, przedstawiając swoje zdanie, a ocenę pozostawiając publiczności. Powinien też odznaczać się dużą kulturą ogólną, mieć wyrobiony gust, znajomość istoty literatury, umiejętność przeniknięcia „tajników sztuki”. Wyznanie zamykało zaś zdanie o charakterze formuły programowej, stwierdzające, że twórczość literacka to „rozwijanie się ducha na drodze idei i postępu” (tamże). Pozwoliło to warszawskim propagatorom heglizmu widzieć w uczniu berlińskiego filozofa sprzymierzeńca w walce o nową estetykę. Jednakże Lewestam nie był jej szermierzem i nie przywiązywał do cytowanej formuły większego znaczenia, o czym świadczy jego publicystyka krytyczna. Warszawskie środowisko literackie, zarówno autorzy skupieni przy „Bibliotece Warszawskiej”, jak i Edward Dembowski, przychylnie przyjęło nowy periodyk i Wyznanie, uznając je za zapowiedź rzeczowej, poważnej krytyki. „Roczniki Krytyki Literackiej” jednak zawiodły te nadzieje. Zamieszczając obszerne rozbiory ukazujących się dzieł, nie angażowały się w walkę ideowo-artystyczną, jaka ówcześnie toczyła się na łamach prasy. Zawierały dość jednolite w swym schemacie krytycznym omówienia książek, niewiele różniące się od streszczeń i ogólnikowych, stereotypowych ocen większości warszawskich recenzentów. Artykuły pisał sam redaktor lub jedyny stały współpracownik – poeta, tłumacz romantycznej poezji angielskiej i francuskiej, z zawodu nauczyciel – Wiktoryn Zieliński. Najwyższymi krajowymi autorytetami w dziedzinie teorii i historii literatury byli dla „Roczników” Grabowski i Michał Wiszniewski. Bardzo przychylnie Lewestam traktował Józefa Ignacego Kraszewskiego. Dość ostro krytykował Dembowskiego jako początkującego publicystę-filozofa. „Roczniki” generalnie reprezentowały stanowisko dalekie od przychylności dla ruchu demokratycznego.

W „Rocznikach” drukowano też tłumaczone lub omawiane przez Lewestama i jego redakcyjnego współpracownika „rzuty oka” na piśmiennictwa obce. Lewestam, inaczej niż pozostali krytycy warszawscy, głosił pogląd o konieczności zaznajamiania się ze współczesną literaturą rosyjską. „Roczniki” zajmowały się również ocenami publikacji z dziedziny filozofii, językoznawstwa, historii, a nawet gospodarki rolnej. Na ich łamach znalazł się rozbiór głośniej, wydanej anonimowo rozprawy Friedricha Engelsa Schelling und die Offenbarung (1842).

Choć Lewestam był erudytą o sporej kulturze literackiej, w „Rocznikach” nie zamieszczał jednak ważnych i interesujących publikacji z dziedziny estetyki czy krytyki. Odżegnując się od związków z istniejącymi „stronnictwami”, pozostawał na uboczu życia literackiego lat 40. Dopiero w następnym dziesięcioleciu wysunął się na czołowe miejsce na łamach ugodowej „Gazety Codziennej” Henryka Rzewuskiego, gdzie ciągle był uważany za skłaniającego się ku heglizmowi estetyka o dużej kulturze filozoficznej i literackiej (zbiór recenzji z tego periodyku wydano osobno pt. Obraz najnowszego ruchu literackiego, 1859). Jednakże czas pokazał, że Lewestam nie odegrał istotnej roli w dziejach krytyki estetycznej i literackiej. W pamiętnikach z epoki posądzano go nawet o nieuczciwość zawodową (F. Faleński). Kazimierz Bartoszewicz uznał go za „blagiera i kompilatora, człowieka marnego pod każdym względem”.