Libelt Karol

Maciej Gloger

Publicysta, filozof, działacz polityczny i społeczny, wybitny przedstawiciel wielkopolskiej pracy organicznej. Kryptonimy: K.; L…

Informacje biograficzne. Urodził się 8 IV 1807 w Poznaniu w rodzinie rzemieślniczej jako syn Stanisława, szewca, i Katarzyny z Zielińskich. Nauki pobierał w l. 1814–1817 w miejskiej szkole elementarnej w Poznaniu, a następnie w Gimnazjum św. Magdaleny (1817–1826). Po uzyskaniu stypendium rządowego udał się na uniwersytet do Berlina, gdzie studiował nauki przyrodnicze, matematyczne oraz filozofię pod kierunkiem Georga Wilhelma Friedricha Hegla. W 1830 r. uzyskał doktorat z filozofii i wyjechał na dalsze studia do Paryża. Na wiadomość o wybuchu powstania listopadowego powrócił do kraju i wziął udział w walkach. Za waleczność został odznaczony złotym krzyżem i stopniem porucznika kawalerii. Po upadku powstania znalazł się w Galicji. Był więziony w Opawie i Magdeburgu. Po uwolnieniu wrócił do kraju i ożenił się z Elżbietą Jaworską, a po jej śmierci z Marią Szumanówną. Osiadł we wsi Ulejno i prowadził gospodarstwo. W 1840 r. przeniósł się do Poznania i rozpoczął intensywną działalność społeczną i publicystyczną. W l. 1841–1844 był nauczycielem w Gimnazjum Fryderyka Wilhelma w Poznaniu. W 1841 r. wraz z Karolem Marcinkowskim stworzył Towarzystwo Naukowej Pomocy – jedno z najważniejszych osiągnięć wielkopolskiej pracy organicznej. Z Jędrzejem Moraczewskim natomiast powołał do życia naukowe czasopismo „Rok […] pod względem Oświaty, Przemysłu i Wypadków Czasowych”, w którym ukazały się jego ważne rozprawy: O odwadze cywilnej (1843), O miłości ojczyzny (1844), Charakterystyka filozofii słowiańskiej (1844), Wyobrażenia jako duchowy pierwiastek kształtowania (1846). Zaangażował się także w działalność rewolucyjną i w 1846 r. został członkiem Rządu Narodowego. Za tę działalność został aresztowany i skazany na śmierć, następnie wyrok zamieniono na 20 lat więzienia. W 1848 r. został uwolniony przez lud berliński z więzienia w Moabicie i zaangażował się w wydarzenia Wiosny Ludów. Wziął czynny udział w Zjeździe Słowiańskim w Pradze, posłował w parlamencie frankfurckim oraz został członkiem Ligi Polskiej założonej przez Augusta Cieszkowskiego. W l. 1849–1850 wydawał „Dziennik Polski”. W 1850 r. przeniósł się do majątku w Czeszewie w pow. wągrowieckim. W l. 1859–1870 był posłem na sejm pruski oraz prezesem sejmowego Koła Polskiego w Berlinie. Wspierał powstanie styczniowe, w którym wzięli udział dwaj jego synowie. Piastował także funkcję prezesa Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk oraz był członkiem Polskiej Akademii Umiejętności i Towarzystwa Naukowego Literatów we Lwowie. W 1869 r., w związku z czterechsetną rocznicą Unii Lubelskiej, odwiedził Lwów. Zmarł 9 VI 1875 w swym majątku Brdowo w pow. wągrowieckim.

Działalność krytyczna. Krytyką literacką Karol Libelt parał się przygodnie, wypełnia ona pewną część jego dorobku publicystycznego i dziennikarskiego zebranego w tomach Felieton polityczno-literacki (1846), a zwłaszcza w tomach piątym i szóstym Pism pomniejszych (1851). Jego wypowiedzi na temat literatury mają najczęściej charakter sprawozdawczo-informacyjny i polegają na streszczeniu czy omówieniu zawartości przedstawianego dzieła. Najważniejsze wypowiedzi stricte krytycznoliterackie dotyczyły dwóch dramatów Juliusza Słowackiego (Mazepa, Ksiądz Marek) oraz Prelekcji paryskich Adama Mickiewicza. Dorobek krytycznoliteracki Libelta trzeba jednak rozpatrywać na tle jego poglądów filozoficznych, społecznych i estetycznych, które – rozwijając się w czasie – nie były do końca spójne. Literaturę filozof traktował jako ważny element egzystencji narodu pojmowanego esencjalistycznie i osobowo.

Naród był dla Libelta, podobnie jak dla innych romantycznych krytyków i filozofów, takich jak Kazimierz Brodziński i Maurycy Mochnacki, żywym organizmem duchowym powołanym do życia przez Stwórcę i prowadzącym misję dziejową. Organizm ten powinien być wypełniony wewnętrzną pracę doskonalącą i postępową, która podtrzymuje jego życie i dziejowe znaczenie. Omawiając zawartość wydawnictwa Kazimierza Władysława Wójcickiego Album warszawskie, Libelt zreferował aprobatywnie artykuł Jana Majorkiewicza, który rozwijał obiegową dla całego XIX w. koncepcję zbiorowości ludzkiej jako organizmu duchowego i moralnego, a życie i rozwój każdej jednostki przedstawiał jako odbicie praw zbiorowych: „Człowiek, jako świat zdrobniony, na zasadzie podobieństwa swojego ze światem, poznając naturę, poznaje siebie, i odwrotnie. […] Działać na pojedyncze osoby jest najwyższą zagadką ludzkości, która najwyższego stopnia dojrzałości dochodzi wtenczas, gdy rzeczywiste korzyści dobra świata tego przenikają wszystkie osoby, udzielają się wszystkim pokładom społeczeństwa. Dlatego w ostatnich czasach nie na próżno zwrócono uwagę na usamowolnienie ludu, na jego oświatę” (Pisma pomniejsze, t. 5). Idea ta stała u podstaw programu organicznikowskiego Libelta i była rozwijana w rozprawach O miłości ojczyzny oraz w O stowarzyszeniach (1844), w której czytamy: „[…] pojedyncze żywioły nie dadzą się zrzucić i skupić siłą zewnętrzną, jak kupa kamieni, ale że w nich samych obudzić się musi myśl, przekonanie, sympatia, która będąc ta sama w wielu, wszystkich duchową potęgą swoją pociągnie w całość, organizm jaki taki nada i ciepłem, i duchem swoim do życia, to jest do ruchu i czynu ożywiać będzie” (Pisma pomniejsze, t. 6). W innym miejscu pisał: „Język jest krwią spirytualną, co obiega żywotne żyły narodu i utrzymuje mu choćby katorgowe życie, że się ciało nie rozłoży i w inne nie przejdzie składy” (O filozofii przedmiotowej, w: tamże, t. 3). Podobnie za organiczną siłę uważał zwyczaje: „O zwyczaje, jak o błogie ciepło słoneczne, ogrzewa naród stygnące ciało, gdy z niego żywotne ulatują siły, krew krzepnie i śmierć polityczna w oczy zagląda” (tamże).

Poglądy te miały zakorzenienie w filozofii dziejów Johanna Gottfrieda Herdera, ale także w platonizmie, teologii chrześcijańskiej oraz mistyce. Libelt jako romantyczny teoretyk społeczeństwa i socjolog po wielokroć nawiązywał do terminologii biologiczno-przyrodniczej, aby opisać naturę narodu. Najbardziej systematycznie uczynił to w rozprawie O miłości ojczyzny. Życie organizmu narodowego opiera się na „rozczłoniach duchowych”, spośród których Libelt wyróżnia język i piśmiennictwo. W Kursie historii literatury niemieckiej prowadzonym w Pałacu Działyńskich w 1841 r. głosił, że duch i życie narodu podtrzymywane są przez słowo mówione i czyn, słowo drukowane natomiast jest martwe i może życie społeczeństwa kształtować jedynie pośrednio. W związku z takimi poglądami uzasadnił i zainicjował w 1841 r. cykl wykładów mających na celu podniesienie oświaty społecznej i jedynie pośrednio wzmocnienie żywotności narodu. Inicjatywa i program wykładów miały charakter polemiczny wobec metody Mickiewicza, który w owym czasie wygłaszał prelekcje w Paryżu. Libelt zarzucał im nadmierną emocjonalność, mistycyzm i nieuporządkowanie myśli. Później jednak zmienił poglądy na temat słowa drukowanego i doceniał wielokrotnie pracę filologów, etnografów i historyków, takich np. jak słowacki autor Słowiańskich starożytności Pavel Jozef Šafárik czy Oskar Kolberg. źródła duchowe narodu wypływają z warstw ludowych, które jednakże należy otoczyć opieką i oświatą, czemu miało służyć także piśmiennictwo. Libelt nie zauważał sprzeczności między rozwijaniem oświaty a traktowaniem inteligencji jako czynnika inhibicyjnego. Poglądy na rolę ludu opierał na ideach głoszonych przez Mickiewicza (które z zastrzeżeniami akceptował, ale i filozoficznie korygował), romantycznym słowianoznawstwie Zoriana Dołęgi-Chodakowkiego i „ziewończyków”, na czeskich ideach słowianofilskich i przekonaniu o konieczności wykształcenia odrębnej filozofii słowiańskiej. źródeł tej filozofii należy poszukiwać „wśród ludu samego, nietkniętego inteligencją, amalgamującą narody i zacierającą narodowe odcienia” (Samowładztwo rozumu i objawy filozofii słowiańskiej, 1845 i 1874). Filozof był bowiem przekonany, że „Opatrzność zachowała nas na inne czasy” (tamże). Literaturę traktował więc jako równą filozofii dziedzinę narodowej kultury i bogaty „nasiennik filozofii”. Uważał, że wykształcona wśród polskiej emigracyjnej diaspory poezja wieszcza lub inaczej prorocza jest zapowiedzią przesilenia dziejowego. Najgłębsze i owocne powiązania między mistyką, filozofią i literaturą widział w twórczości Zygmunta Krasińskiego: „Pierwszy kierunek mistycyzmu polskiego objawił się w poezji naszej rodzimej, i to naprzód w łagodnym charakterze przeczuwania i wieszczenia przyszłości, potem w coraz silniejszych podrzutach wyobraźni, stanowczo i proroczo już oznaczającej przyszłość. Mickiewicza, Zaleskiego, Słowackiego, nade wszystko zaś autora Nie-Boskiej komedii policzyć należy do wieszczów polskich, w prawdziwym znaczeniu tego wyrazu” (tamże). W poglądach Libelta literatura zatem miała pełnić funkcje oświatowe i być narzędziem postępu, a zarazem prowadzić do celów finalnych i pełnego zespolenia jednostki z całym rodzajem ludzkim, by w końcu wypracować warunki do spotkania ze Stwórcą. Nade wszystko była zaś traktowana jako istotne „rozczłonie” narodowego organizmu dochodzącego do samoświadomości i przystępującego do realizacji misji dziejowej.