Lipiński Józef

Paweł Pluta

Powieściopisarz, poeta, pedagog, krytyk literacki i teatralny, tłumacz. Kryptonimy: J.L.; J.L.R.D.E.; X.

Informacje biograficzne. Urodził się w rodzinie szlacheckiej w 1764 r. w Tetyjowie na Kijowszczyźnie. O jego młodości niewiele wiadomo, niemniej pewne jest, że ukończył prowadzone przez pijarów warszawskie Collegium Nobilium. Wówczas też zaprzyjaźnił się z Ignacym i Stanisławem Kostką Potockimi. Najprawdopodobniej po III rozbiorze na krótko osiadł na wsi, być może u brata Stanisława (majora Wojska Polskiego) mieszkającego w Debreczynie, a po jego śmierci podjął się opieki nad jego dziećmi Tymoteuszem i Katarzyną. Od 1805 r. należał do Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk, w 1809 r. został jego członkiem czynnym. W l. 1807–1812 był członkiem Izby Wojennej i Administracyjnej oraz sekretarzem generalnym Izby Edukacyjnej Księstwa Warszawskiego. Po utworzeniu Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego pod kierownictwem Stanisława Kostki Potockiego objął urząd radcy Komisji, a w 1817 r. stanowisko najwyższego po ministrze funkcjonariusza zarządzającego sprawami szkolnymi. Wizytatorem generalnym szkół (1821) pozostał do śmierci. Działalność oświatowa zaowocowała powstaniem licznych prac z tej dziedziny. Ich problematyka koncentrowała się na kwestiach związanych z organizacją i finansowaniem edukacji, jej etapami i typami, zarządzaniem szkołami i sprawowaniem nad nimi nadzoru, treściami programowymi, funkcjonowaniem szkolnych bibliotek i gabinetów muzealnych oraz prawami uczniów czy kryteriami powoływania nauczycieli. Do najważniejszych publikacji oświatowych Lipińskiego należy zaliczyć: Regulament pensji i szkół płci żeńskiej (1810), Plan nauk dla szkół departamentowych (1812), Wewnętrzne urządzenie szkół departamentowych (1812), Katechizm dla korpusów kadeckich (1813), O edukacji publicznej i jej udoskonaleniu w kraju naszym (1815), Wykład sposobu wzajemnego uczenia zwanego metodą Lankastra dla dokładnego objaśnienia chcących ten sposób zaprowadzić, a mianowicie dla nauczycieli do prowadzenia szkoły według tego urządzenia sposobiących się (1819), O wychowaniu i Instrukcji. Myśli z P. Bonald („Pamiętnik Umiejętności, Sztuk i Nauk” 1824). Wypełniając obowiązki z zakresu administracji publicznej, angażował się także w działalność społeczną i kulturalną – był m.in. uczestnikiem spotkań określanych jako „błękitne soboty” organizowanych w Warszawie w l. 1808–1816 przez Marię Wirtemberską, członkiem zainicjowanego przez Juliana Ursyna Niemcewicza w 1815 r. Towarzystwa Przyjaciół Języka Ojczystego oraz działającego między 1815 a 1819 r. Towarzystwa Iksów. W 1814 r. został prezesem utworzonej głównie z jego inicjatywy Dyrekcji Rządowej Teatru, trzy lata później – członkiem Rady Ogólnej Uniwersytetu Warszawskiego. Przyczynił się też do powstania w Warszawie Towarzystwa Dobroczynności. Za swoją działalność został odznaczony dwukrotnie Orderem św. Stanisława: 4 V 1819 otrzymał order III klasy, 9 X 1823 – II klasy. Był członkiem loży wolnomularskiej Bouclier du Nord. Najprawdopodobniej przez całe życie pozostał kawalerem. Zmarł po długiej chorobie 23 IX 1828, został pochowany na nieistniejącym już dziś cmentarzu Świętokrzyskim w Warszawie.

Działalność literacka. W 1804 r. Lipiński zaangażował się w edytorskie przedsięwzięcie Tadeusza Mostowskiego, przygotowując do publikacji w jego Wyborze powieści moralnych i romansów kilka przekładów oraz krótkich autorskich utworów powieściowych, z których najciekawszym jest Halina i Firlej, czyli Niebezpieczne zapały (t. 1, 1804), pozostałe to: Rotmistrz Gorecki (t. 4, 1804), Ismenida i Hylas (t. 9, 1804), Artur i Sofronia, czyli Miłość i tajemnica (t. 14, 1805). Za powieści oryginalne Lipińskiego uznawane są także: Idda z Tokenburgu (t. 4, 1804), Roman i Karolina (t. 8, 1804), Bianka i Izabella. Powieść historyczna (t. 13, 1805). Charakterystyczną cechą prozy Lipińskiego jest przedstawianie w sposób konwencjonalny i nieskomplikowany losów bohaterów z perspektywy ich życia wewnętrznego, które to zostało sprowadzone do rozwijającej się między nimi miłości i towarzyszących temu uczuciu niepokojów i cierpień. Mamy więc do czynienia z dziełami realizującymi estetykę sentymentalizmu, która została jednak podporządkowana dydaktycznym celom.

Lipiński jest także autorem kilkunastu utworów poetyckich własnych bądź tłumaczonych, pozostających w autografach bądź odpisach, z których tylko część ukazała się drukiem za jego życia: Olind i Sofronia. Epizod z Jerozolimy wyzwolonej Tassa („Nowy Pamiętnik Warszawski” 1803, t. 9; Wybór powieści moralnych i romansów, t. 9, 1804), Wezwanie do komina („Nowy Pamiętnik Warszawski” 1804, t. 13), Duma o Sokorze (Wybór powieści moralnych i romansów, t. 1, 1804), Do mowy ojczystej („Dziennik Wileński” 1806, t. 3), Wezwanie do Towarzystwa Filantropicznego, jakie się w Wilnie aktualnie formuje (tamże, t. 4), Wyjątek z Owidiusza ks. V Fastorum („Pamiętnik Warszawski” 1809, t. 1), Wierzba płacząca i brzoza. Bajka („Tygodnik Wileński” 1818, t. 5), Do Ikopecia (tamże), Pieśń 4 i 16 Jerozolimy wyzwolonej („Pamiętnik Warszawski” 1819, t. 13), Zegar. Bajka („Pamiętnik Warszawski” 1823, t. 5; „Roczniki Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk” 1824, t. 17), Rok stary i nowy. Bajka („Melitele” 1829), Na laur w Wilanowie (Biblioteka Czartoryskich, rkps 1962), [Znasz przychylnej fortuny obsypanych dary?] (Biblioteka Czartoryskich, rkps 1962), Sosna i małe drzewa (Biblioteka Czartoryskich, rkps 1962), Zazdrość (Biblioteka Czartoryskich, rkps 1962), Miłość i Obojętność (Biblioteka Czartoryskich, rkps 6122), Miłość i Zazdrość (Biblioteka Czarto-yskich, rkps 6122), Miłość i Przyjaźń (Biblioteka Czartoryskich, rkps 6122), Wyjątek z gazety Olimpu! (Biblioteka Czartoryskich, rkps 6122), Z tejże okoliczności [otwarcia w Puławach Świątyni Sybilli] (Biblioteka Ossolineum, rkps 4873).

Lipiński włączył się także do prac nad projektowanym przez Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauk słownikiem synonimów (Synonima polskie), czego rezultatem była publikacja w 1809 r. na łamach „Pamiętnika Warszawskiego” następujących haseł: Męstwo, Waleczność, Dzielność, Chrobrość, Żwawość, Dziarskość, Nadzieja, Otucha, Spodziewanie się, Wyglądanie, Moc, Siła, Władza, Potęga.

Działalność krytycznoliteracka i pisma teatralne. Aktywność Lipińskiego jako krytyka przypada na l. 1815–1819, wtedy ukazują się drukiem jego dwie rozprawy dotyczące teatru i literatury. Najprawdopodobniej jest także autorem recenzji teatralnych, ale ich sygnowanie, zdradzające przynależność Lipińskiego do Towarzystwa Iksów, nie pozwala jednoznacznie rozstrzygnąć tej kwestii. Oba zakresy działalności krytycznej były pochodną nie tyle zaangażowania Lipińskiego w sprawy społeczne czy pełnionych przez niego wówczas urzędów, ile aktywnego uczestnictwa w życiu literackim, naukowym i teatralnym Warszawy. To ono spowodowało, że już w 1806 r. dostrzegał potrzebę dyskusji nad literaturą i ukazującymi się pracami naukowymi. Dawał temu wyraz w rozmowach zarówno publicznych, jak i prywatnych, o czym świadczy fragment listu do Adama Kazimierza Czartoryskiego wysłanego z Warszawy 23 I 1806: „Powtarzam to w Towarzystwie Przyjaciół Nauk, iż póki trwać będzie ta fałszywa delikatność i bojaźń nieprawa urazy jedni drugich, zabraniająca krytyki dzieł wychodzących, nie można się spodziewać ich wzrostu. Ta przyjaźń nauk jest podobną do przyjaźni ludzi słabych, nieśmiejących mówić prawdy przyjacielowi, a krytyka choćby nie tak sprawiedliwa, nie tak łaskawa, jak ta, którą WKMość zaszczycał moją pracę, ale nawet zbyt surowa i stronna nawet, pożyteczniejszą byłaby i milszą być powinna samym piszącym, jak to pobłażanie podobne do obojętności” (Biblioteka Czartoryskich, rkps 6040, t. 2).

Koncepcja teatru. Lipiński jako prezes Dyrekcji Rządowej Teatru wygłosił w lutym 1815 r. mowę inaugurującą działalność Szkoły Dramatycznej Teatru Narodowego. Treść wystąpienia była rozwinięciem przedstawionej wcześniej, 10 II 1814 na pierwszym posiedzeniu Dyrekcji Teatru Narodowego, koncepcji teatru, która zakładała nie tylko realizację wysokoartystycznych przedstawień, lecz również uwzględniała jego społeczną użyteczność. Swoje stanowisko formułował wówczas Lipiński także w imieniu pozostałych członków Dyrekcji: „Ci przejęci szlachetnym celem swego powołania, duchem obywatelstwa, mają na pilnej baczności i staraniu zachowanie i pielęgnowanie tych korzyści, które teatr przez dobry gust, czystość mowy ojczystej, ton przyzwoity, przystojny i szlachetny, przez dowcip, powszechności przynosi” („Gazeta Poznańska” 1814, nr 23). Tekst przemówienia z 4 II 1814 ukazał się na łamach „Gazety Warszawskiej” (nr 11, 13). Ze względu na zamieszczone w nim spostrzeżenia na temat celu i funkcji teatru wystąpienie Lipińskiego nosi znamiona wypowiedzi krytycznej. Kwintesencją teatru nie jest dlań tekst sztuki scenicznej, czyli prymarny komponent przedstawienia, lecz wszystko to, co widz może usłyszeć i zobaczyć podczas spektaklu. Traktuje on zatem teatr jako przestrzeń, w której „wszystkie sztuki podają sobie rękę dla dzielniejszych sprawienia skutków” („Gazeta Warszawska” 1815, nr 11). Każda z nich – rymotwórcza (do której krytyk zalicza nie tylko dzieło literackie, lecz również sposób jego artykulacji), muzyczna, plastyczna (scenografia, kostiumy), gry aktorskiej (gest, ruch) – wymaga nieustannego ulepszania czy dopracowywania, dzięki czemu teatr może w pełni realizować trzy najważniejsze cele: „[…] moralny, cel zabawy i cel doskonalenia sztuk pięknych” (tamże). Sformułowane poglądy ukazują Lipińskiego jako klasyka, dla którego najistotniejszym zadaniem sztuki scenicznej jest dydaktyzm oraz prawda. I właśnie na ostatnim z wymienionych pojęć, rozumianym przez Lipińskiego jako kategoria poznawcza, powinna opierać się gra aktorska. Jego zdaniem kształtowanie umiejętności aktorskich ma polegać głównie na obserwacji zachowań osób reprezentujących różne profesje i stany, dzięki czemu uczestnik przedstawienia będzie mógł zobaczyć postać, a nie aktora odgrywającego powierzoną mu rolę. Atutem potwierdzającym wysokie kwalifikacje aktorskie winna być znajomość zasad gry, przede wszystkim artykulacji. Odróżnia to aktora od osób, których gra w sztukach scenicznych ogranicza się do afektacji. Formułowane przez Lipińskiego postulaty odsłaniają jego wizję teatru – powinien on dążyć do prezentowania sztuki wysokiej, opartej na regułach i prawdzie, pozwalającej kształtować gust odbiorcy. Ten ulega bowiem nieustannemu wypaczeniu za sprawą cieszących się dużą popularnością dram, przedstawień odchodzących ideowo od klasycystycznych założeń sztuki scenicznej.

Ze względu na okoliczności wygłoszenia mowy – otwarcie szkoły dramatycznej – estetyczno-teatralne poglądy Lipińskiego przybrały charakter postulatywny i programowy. Zupełnie inaczej natomiast zaczęły wybrzmiewać w recenzjach teatralnych ukazujących się w l. 1815–1819 na łamach „Gazety Warszawskiej” oraz „Gazety Korespondenta Warszawskiego”, pisanych przez członków Towarzystwa Iksów, do którego Lipiński należał. Artykuły te, charakteryzujące się mentorskim tonem i poczuciem nieomylności krytyka, zawierały omówienia inscenizacji teatralnych (programowo ocenie nie podlegały treści przedstawienia), a więc koncentrowały się na realizacji tych wszystkich aspektów sztuki scenicznej, o których doskonalenie zabiegał Lipiński w przemówieniu. Recenzje były też wyrazem przekonania Lipińskiego, że to rozum (kierowanie się kategorią racjonalności) jest naczelną instancją umożliwiającą ocenę przedstawienia. Według takich zasad zostały sporządzone także analizy dwóch przedstawień, do których inscenizacji Lipiński się przyczynił, tłumacząc sztuki Jean-François Collina d’Harleville’a Zamki na lodzie albo Słodkie marzenia (premiera 7 V 1816, recenzja ukazała się 14 V) oraz Louis-Emmanuela Dupaty’ego Młoda osoba romansowa, czyli Julia (premiera opery G. Catrufo z librettem Dupaty’ego 15 XII 1816, recenzja opublikowana 14 I 1817).

Koncepcja sielanki. Poglądy klasycystyczne Lipiński prezentował także w rozprawie O poemacie sielskim, odczytanej 11 I 1815 na posiedzeniu TWPN. Rozprawa pomyślana była jako część powstającego z inicjatywy Towarzystwa wieloautorskiego, naukowego opracowania współczesnej teorii genologicznej. Skrócona wersja rozprawy ukazała się w „Pamiętniku Warszawskim” (1815, t. 1), pełna na łamach „Roczników TWPN” (1817, t. 10). Uwagi na temat najważniejszego gatunku literatury pastoralnej (ich zarys możemy odnaleźć w Przedmowie do wydanych w 1805 r. tłumaczeń Bukolik Wergiliusza) w kwestiach estetycznych oraz koncepcyjnych powielają poglądy XVIII-wiecznych europejskich teoretyków literatury, zwłaszcza Bernarda le Bovier de Fontenelle’a, Charles’a Batteux i Hugha Blaira. Lipiński zaczerpnął od nich m.in. typologię sielanki, u której podstaw leżał sposób przedstawiania życia pasterzy (H. Blair). Pierwszy typ odnosił się do kategorii wyobraźni, dzięki której egzystencja bohaterów eklogi była opisywana w sposób wyidealizowany, drugi – do kategorii prawdopodobieństwa, czyli takiego przedstawiania życia wieśniaków, aby nie tylko ukazywało ono codzienne ich zatrudnienia, lecz również ich stany emocjonalne, drobne troski czy niepokoje, trzeci natomiast – do kategorii rzetelności czy obiektywności, a więc zakładał sumienną, zgodną z rzeczywistością prezentację życia pasterzy. W omówieniu typu trzeciego można dostrzec aluzyjne nawiązanie do współczesności, czyli ocenę kondycji ekonomicznej wsi: „Stan trzeci, czyli rzetelny, ten, nieszczęściem, nie podaje sielance przedmiotu. Nie tam bowiem umysł szukać może pocieszającego obrazu pokoju i szczęścia, a raczej unika oko widoku niedoli, smutkiem przenikającego serce. Ten stan może być bardzo tkliwej elegii, nie eklogi przedmiotem” („Roczniki TWPN” 1817, t. 10).

Rozprawę O poemacie sielskim Lipiński dzieli na część teoretyczną i krytyczną. W pierwszej zostały zamieszczone ogólne uwagi na temat pochodzenia gatunku (Teokryt, Wergiliusz), podejmowanej w nim tematyki (opiewanie uroków wiejskiego życia, przy jednoczesnym pomijaniu obrazów wojen czy ludzkich nieszczęść), roli, jaką odgrywa w nim natura (tu zostały omówione nie tylko sposoby jej opisów, lecz również wzory idealizacji przestrzeni), formy wypowiedzi (prosty, niewyszukany język, preferowana mowa wiązana) czy jej celowości (charakterystyka odbiorcy, społeczna użyteczność gatunku, jego dydaktyzm). Zdefiniowany tak wzorzec genologiczny Lipiński odnosi następnie do znanych mu realizacji europejskich i polskich sielanek. Ta część rozprawy z jednej strony ukazuje go jako osobę dość dobrze orientującą się w twórczości sielankopisarzy, z drugiej natomiast – jako krytyka, którego sądy nie skupiają się wyłącznie na ocenie cech estetyczno-formalnych, lecz uwzględniają również czas powstania danego dzieła oraz prezentują indywidualne predyspozycje literacko-językowe jego twórcy. Pozwala to Lipińskiemu zwrócić uwagę na warstwę stylistyczną utworów i – jak w przypadku twórczości Adama Stanisława Naruszewicza – wykazać, że znajomość reguł gatunkowych często nie przekłada się na językowe wyczucie czy tonację wypowiedzi.

Prezentowane w rozprawie O poemacie sielskim opinie o konkretnych utworach nie są rozbudowane, Lipiński skupia się zazwyczaj na kilku aspektach formalno-estetycznych omawianego dzieła bądź ogólnie prezentuje jego autora. Wypowiedź jest syntetyczna, ale porządkuje wiedzę na podjęty temat. Ową zwięzłość rozważań należy łączyć z charakterem przedsięwzięcia naukowego zainicjowanego przez TWPN, której częścią miało stać się studium Lipińskiego.