Lubomirski Edward

Jarosław Ławski

Poeta, teoretyk romantyzmu, prozaik, tłumacz. Pseudonimy: Obywatel Kaliski; Tłumacz tragedii Faust.

Informacje biograficzne. Książę Edward Kazimierz Lubomirski h. Szreniawa bez Krzyża urodził się w Dubnie na Wołyniu w 1796 r. w rodzinie arystokratycznej. Jego matką była Magdalena z Raczyńskich (1765–1847), a ojcem Michał Lubomirski (1752–1809), generał, poseł i sędzia sejmowy, targowiczanin. Edward był najmłodszym z pięciorga dzieci, z których Kazimierz (1784–1812) zmarł na tyfus w czasie kampanii napoleońskiej, zakładając lazarety, Marceli (1792–1809) zginął od kuli austriackiej podczas szturmu na Sandomierz. Edward odebrał edukację domową, następnie trafił do szkoły w Wiedniu. Wstąpił do carskiej służby dyplomatycznej i brał udział w obradach kongresu wiedeńskiego. W Austrii gruntownie poznał literaturę niemiecką i austriacką, uczęszczał do teatru, interesował się romantyzmem niemieckim. Po misji wiedeńskiej był na placówkach w Berlinie i Londynie. W Londynie zainteresował się historią Anglii i modelem państwa oraz kultury opisanym w Rysie Anglii (1829, wyd. pośm.). Był członkiem Zakonu Maltańskiego od 1814 r. (kawalerem Honoru i Dewocji w Wielkim Przeoracie Katolickim w Rosji i być może wolnomularzem). W 1820 r. powrócił do Królestwa Kongresowego, osiadając w dobrach w Radzyminie, „trzy mile” od Warszawy. Dał się poznać jako doskonały gospodarz, filantrop i reformator. W tym okresie rozwinął zainteresowania literackie. Przyjaźnił się z kuzynami ze strony matki: hrabią Edwardem Raczyńskim (1786–1845) i hrabią Atanazym Raczyńskim (1788–1874), na rzecz których poczynił zapisy i których uczynił wykonawcami swej ostatniej woli. Zmarł w tragicznych okolicznościach. Na balu charytatywnym odmówił „odbijanego” oficerowi Grocholskiemu, który uznał to za afront i 15 I 1823 wyzwał Lubomirskiego na pojedynek.

W wyniku odniesionych ran książę zmarł 26 II 1823. Przed pojedynkiem podyktował list (testament) do Edwarda Raczyńskiego, czyniąc m.in. ogromny zapis 400 tys. złp na „założenie jakie dobroczynne”. Raczyński, wypełniając jego wolę, powołał szpital okulistyczny w Warszawie (Instytut Oftalmiczny im. Księcia Edwarda Lubomirskiego), który działał w latach 1823–1944, wydał – zgodnie z wolą zmarłego – Rys Anglii, do edycji innych prac nie doszło. Dzieła sztuki Lubomirski zapisał m.in. Atanazemu Raczyńskiemu (jego Dziennik jest źródłem do biografii Lubomirskiego w ostatnich miesiącach życia pisarza). Został pochowany w kościele w Radzyminie, gdzie ufundowano w 1932 r. tablicę pamiątkową.

Twórczość pisarska. W Wiedniu Lubomirski zainteresował się literaturą i teatrem krajów niemieckojęzycznych. Na wiedeńskiej scenie widział premierę Fausta. Tragedii w pięciu aktach (1816) Augusta Ernsta Friedricha Klingemanna (1777–1831), niemieckiego pisarza, autora Straży nocnych, wyd. pod pseudonimem Bonawentura (Nachtwachen von Bonaventura, 1804), i przełożył to dzieło na język polski, poprzedziwszy je obszernym Wstępem, w którym dał wyraz fascynacji literaturą romantyzmu niemieckiego i mitem Fausta. Zaproponował tam dramatopisarzom polskim i rodzimej publiczności literackiej odejście od wzorów francuskich, klasycystycznych na rzecz dzieł z ducha romantycznych odwołujących się do inspiracji niemieckiej (Wstęp, w: Faust: tragedia w 5 aktach, 1819).

Obraz historyczno-statystyczny Wiednia, oryginalnie 1815 r. wystawiony z planem tegoż miasta (wydany pod pseudonimem Obywatel Kaliski w 1821 r.) został skonfiskowany mimo zgody cenzury na druk. Powodem konfiskaty mogły być jedenasty rozdział dzieła zawierający krytyczny opis kongresu wiedeńskiego oraz inne fragmenty rozprawy. Główne rozdziały,

przywołujące obrazy miasta wyposażonego w dobra ogólne (szpitale, instytucje charytatywne), włączały się w polski nurt reformatorski 1. poł. XIX w. Próbą jego realizacji były gospodarskie reformy w dobrach radzymińskich, które zaprowadził (1820–1823).

W 1821 r. Lubomirski wydał Groby w dniu śmierci Tadeusza Kościuszki. Dumy rycerskie oryginalnym wierszem napisane przez tłumacza tragedii „Faust. Cz. 1”. Jak pisał Kazimierz Brodziński, „[d]zieło to obiecuje narodowej literaturze znakomitego poetę” („Pamiętnik Warszawski” 1822, t. 1, nr 3). Oryginalne dumy rycerskie poświęcone Kościuszce łączą w poetyckim kształcie język klasycyzmu, sentymentalizmu, osjanizmu i youngizmu z elementami romantycznymi. Napisane językiem „epoki przejściowej” między oświeceniem a romantyzmem, wprowadzają pierwiastek idealizmu w opisie bohatera i jego ukochanej oraz uczucia miłości, tworząc spójną narrację poetycką o charakterze symboliczno-mitycznym. Rys statystyczny i polityczny Anglii… dzieło pogrobowe (1829; fragm. „Kolumb” 1829, nr 41–43) zawiera opracowaną na podstawie dzieł historyków i ekonomistów brytyjskich zwięzłą historię oraz zasady organizacji państwa angielskiego. Być może stanowił on część szerszego projektu reformatorskiego.

Zapowiedź nowej estetyki. Obszerny Wstęp Lubomirskiego do przekładu Fausta Klingemanna to złożona wypowiedź o charakterze krytycznoliterackim i metateoretycznym. Przesłanie Wstępu to: zachęta do zmiany literackiej w kulturze polskiej; autor zarysował istotne cechy nowej sztuki opartej na wzorach niemieckich, pośrednio określił rolę krytyki w warunkach przełomu kulturowego, a także sylwetkę odbiorcy wirtualnego: „Mało mam nadziei, żeby ta sztuka znaleźć miała w Narodzie Polskim łaskawych dla siebie czytelników”, gdyż „sprzeciwia się widocznie ta tragedia dzisiejszemu smakowi moich współziomków” (tamże). Swój gest jako tłumacza określa metaforą: „[…] ośmieliłem się przeciw wodzie płynąć”. Lubomirski ma świadomość odmienności swojej publikacji podważającej „prawidła, jakich się Francuzi trzymają”. Jej główne założenia to: zakorzenione w średniowieczu (szerzej: w wiekach dawnych) temat i fabuła, nowy bohater, nowy cel sztuki, która winna wzbudzać „wzrastającą stopniami uwagę, litość i przerażającą grozę”.

O dramacie i o przekładzie. Krytyk omawia warunki historyczne, które ukształtowały w Niemczech mit Fausta („Niektórzy nie wierzą w realne istnienie Fausta”). Z ogromną erudycją kreśli dzieje Fausta od XV w. w Niemczech, tłumacząc okoliczności, które spowodowały pojawienie się „wiary w czarcią sztukę”. Wprowadza jako źródłowe dla mitu faustycznego następujące kategorie: „żywe wyobrażenie”, „życie rycerskie”, „miłosne przygody”, „zabobony”, „religia”, „romantyczność” i „czuciozapał”. Mając świadomość, że tłumaczeniem Fausta Klingemanna podważa poetykę normatywną klasycyzmu, Lubomirski próbuje mediować między obiema postawami estetycznymi: klasycystyczno-oświeceniową i nową, która później zyska miano romantycznej. Dlatego bardzo często tłumaczy postępowanie Fausta „zabobonem”, co było zgodne z oczekiwaniami czytelników wiernych estetyce klasycyzmu i z tradycyjnie ukształtowaną rolą krytyki i sztuki (uczyć, wzruszać, sprawiać przyjemność). Zbrodnicze działania Fausta, który po zawarciu paktu z diabłem zabija swoich bliskich, dzieją się w gotyckim entourage’u, towarzyszą im grzmoty burzy i muzyka. Sztuka ma pewne cechy operowe, jest niezwykle efektowna, a równocześnie niewolna od pierwiastków tragicznych. Do tłumaczenia Lubomirski wprowadził neologizmy, m.in. „czuciozapał, czuciozapalczywy, czuciopałać”, jako przekład niemieckiego die Schwärmerei i francuskiego exaltation du sentiment. Słowo „czuciozapał” miało oddawać „jeden z głównych rysów charakteru narodu niemieckiego w wieku, który był wiekiem rycerskim”. Składały się na tę cechę „religia i miłość”, „skłonność do osobliwości i cudów życia”, „żywe wyobrażenie”, „młodość i niedojrzałość rozumu”. Tak tłumacz wprowadzał główne kategorie charakteryzujące romantyzm do polskiej refleksji historycznoliterackiej i estetycznej. Akcja i postaci sztuki budują nowy typ bohatera: pokazują jednostkę gotową na wszystko w imię niezgody z losem, świat Fausta to świat estetyki nocy (gotyckiej), siłą napędową akcji są namiętności, a nie rozum. Sztuka ma wywołać katharsis polegającą na wstrząsowym przeżyciu. Tak Lubomirski wprowadza za pomocą medium dramatu nowe doznania estetyczne oparte nie na harmonii, ale na dysharmonicznym wstrząsie. Jego przekład nie jest zupełnie wierny, w ważnych miejscach staje się parafrazą dostosowaną do mentalności ówczesnych odbiorców. Lubomirski pomija antykatolickie tyrady bohatera stworzonego przez protestanta Klingemanna: „Opuściłem wszystkie zwroty do świętych, cytaty z Biblii i z kościelnych obrządków, a także pominąłem krytykę kleru. W krajach innego wyznania są one w użyciu. Lecz u nas sprzeciwiałyby się naszej wierze” (tamże). Tłumacz zeufemizował lub opuścił „bluźnierstwa Fausta”, a w finale stonował jego złorzeczenia, zastępując je „skruchą”, tym samym przechodząc od tłumaczenia do parafrazy.

Przedwczesna śmierć sprawiła, że Lubomirski pozostał w historii jako bohater anegdoty historycznej o pojedynku i jako filantrop, fundator Instytutu Oftalmicznego. Jego Wstęp do przekładu Fausta Klingemanna został na długo zapomniany, mimo że zawierał zapowiedź nowej estetyki.