Majorkiewicz Jan

Anna Dworak

Filozof, publicysta, historyk literatury, krytyk literacki, działacz niepodległościowy, prawnik. Pseudonimy i kryptonimy: J.M.; J. z Płońskiego; J… z Płońska; Jan z Płońska; Jan M.; M.; M. z P.; M. z Pł.; Mazur; Mazur z Pł; Mazur z Płoc.; Mazur z Płockiego.

Informacje biograficzne. Feliks Jan Nepomucen Majorkiewicz urodził się w 29 V 1820 (niektóre źródła podają błędną datę 1 VI) w Płońsku jako syn Andrzeja Majorkiewicza, burmistrza Płońska w l. 1806–1853, i Salomei z d. Milczeńskiej. Pierwsze nauki pobierał w domu, edukację kontynuował w Żurominie w szkole prowadzonej przez ojców reformatów. W 1836 r. przeniósł się do gimnazjum w Płocku, gdzie został uczniem działu technicznego. Już wtedy sam zarabiał na swoje utrzymanie, udzielając korepetycji. Był zaangażowany również w działalność tajnych kółek uczniowskich. Sporo czasu poświęcał także na studiowanie pism filozoficznych, tworzył też własne utwory (m.in. opublikowane w 1841 r. w „Nadwiślaninie” Myśli i uwagi, dat. 1839). Gimnazjum ukończył w 1840 r., otrzymując z większości przedmiotów oceny celujące. W tym samym roku na łamach „Piśmiennictwa Krajowego” ukazał się jego pierwszy artykuł O filozofii życia.

Po uzyskaniu matury Majorkiewicz wyjechał do Warszawy. Przez rok uczestniczył w prowadzonych przez warszawskie gimnazjum kursach: pedagogicznym i prawnym, coraz więcej pisał i publikował. Wydał m.in. rozprawę na temat metodologii nauczania geografii Nowa metoda uczenia się jeografii (1841). Nawiązał również kontakty ze środowiskiem cyganerii warszawskiej oraz z kołem entuzjastów i entuzjastek. Po otrzymaniu stypendium rządowego w 1841 r. wyjechał do Moskwy, gdzie podjął studia na wydziale prawa Uniwersytetu Moskiewskiego. Prawdopodobnie uczestniczył także w zajęciach na wydziale filologicznym. Samodzielnie studiował dzieła filozoficzne i pracował nad rozprawą Historia serca i rozumu. Przez cały czas studiów nadsyłał korespondencje, recenzje i artykuły do wychodzących w Warszawie czasopism. Włączył się też w działalność konspiracyjną, w którą był zaangażowany do końca życia. Studia zakończył w 1845 r. z wyróżnieniem złotym medalem. Po powrocie do kraju pracował jako aplikant sądowy w trybunale w Płocku, później przeniesiony do Warszawy, został urzędnikiem Komisji Rządowej Sprawiedliwości. Zajmował się także pisaniem obszerniejszego opracowania poświęconego historii literatury polskiej, którego pierwszy tom Literatura polska w ujęciu historycznym ukazał się w 1847 r. Ogłaszał szkice, recenzje i artykuły o różnorodnej tematyce. We wspomnieniach znajomych i przyjaciół Majorkiewicz przedstawiany był jako człowiek sumienny, skromny i niezwykle pracowity. Być może nadmierna praca przyczyniła się do jego przedwczesnego zgonu, chorował bowiem na gruźlicę, która w ostatnich miesiącach jego życia znacznie nasiliła swoje objawy. Zmarł 23 III 1847 w Warszawie. Pogrzeb, który odbył się na cmentarzu Powązkowskim, przybrał charakter manifestacji patriotycznej.

Kilka lat po śmierci autora, w l. 1851–1852, wznowiono Historię, literaturę i krytykę, wydano z rękopisów Historię serca i rozumu, a także w dwóch tomach zebrano i opublikowano rozproszone pisma Majorkiewicza.

Kręgi zainteresowań. Pierwsze artykuły Majorkiewicz publikował na łamach „Piśmiennictwa Krajowego”. Po przybyciu do Warszawy w 1840 r. zbliżył się do środowiska cyganerii warszawskiej. Przyjaźnił się z Sewerynem Fillebornem, Karolem Brodowskim, Romanem Zmorskim, Włodzimierzem Wolskim i z innymi przedstawicielami grupy. Mimo że twórcy związani z cyganerią słynęli z ekstrawaganckich zachowań i pomysłów, Majorkiewicz nie był ich uczestnikiem. Brał udział w spotkaniach kręgu entuzjastów i entuzjastek organizowanych najczęściej w domu Hipolita i Anny Skimborowiczów, co upamiętniła Narcyza Żmichowska we Wstępnym obrazku w Pogance, umieszczając inspirowaną Majorkiewiczem postać filozofa Alfreda w gronie przyjaciół zbierających się „przy kominkowym ogniu”. Wśród warszawskich znajomych autora znaleźli się późniejsi redaktorzy „Przeglądu Naukowego” – Edward Dembowski oraz Skimborowicz. Nawiązane podczas rocznego pobytu w Warszawie kontakty zaowocowały współpracą Majorkiewicza z „Nadwiślaninem” i „Przeglądem Naukowym”. Nawet po wyjeździe do Moskwy regularnie nadsyłał do czasopism artykuły, recenzje i korespondencje, przez pewien czas był jednym z głównych publicystów „Przeglądu”.

Szczególne miejsce w twórczości Majorkiewicza zajmowały artykuły filozoficzne. W Rzutach filozoficznych przybliżał czytelnikom „Przeglądu Naukowego” najnowsze dzieła z dziedziny filozofii. W innym artykule omawiał pisma niemieckich filozofów, zwracając uwagę na ich trudny język, stosowanie rozbudowanej terminologii i nieuwzględnianie zasady, że głównym celem filozofii powinno być dotarcie do jak największego grona ludzi (O ciemności pism filozoficznych niemieckich, „Nadwiślanin” 1841, t. 1). Przypominał znaczenie dokonań Jakuba Górskiego dla rozwoju filozofii w Polsce (Jakób Górski i filozofia, tamże). Poza tym prezentował własne poglądy i własną wizję dziejów filozofii. Tę ostatnią wyłożył m.in. w artykułach Periody dziejów filozofii (tamże) i Rozporządkowanie dziejów filozofii (tamże). Ważnym wątkiem rozważań filozoficznych Majorkiewicza było również zagadnienie braku sprzeczności między rozumem a uczuciem i wiarą, czemu poświęcił m.in. obszerną rozprawę Historia uczucia i rozumu, w całości opublikowaną jednak dopiero kilka lat po jego śmierci.

W pracach literackich podejmował kwestie dotyczące rozwoju literatury, analizował i omawiał twórczość wybranych autorów, opublikował m.in. Słowo o Krasickim i duchu pism jego („Przegląd Naukowy” 1846, nr 8/9), O literaturze polskiej od czasów saskich do najnowszych czasów (tamże, nr 10), O Schillerze (urywek z badań o literaturze, w: Pisma pomniejsze Jana Majorkiewicza, 1852). Interesował się pedagogiką (O znaczeniu mnemoniki w pedagogice, w: tamże, cz. 1), geografią (Rys historii jeografii, „Przegląd Naukowy” 1843, nr 23–25) i prawem (Charakter rapsodyczny dawnego prawa polskiego, „Athenaeum” 1848, oddział 2, z. 1). Opublikował też kilka krótkich artykułów o tematyce krajoznawczej, poświęconych opisom terenów położonych wzdłuż Wisły (Młodość moja i przejażdżki po kraju, w: tamże), a także spostrzeżenia z podróży przez Litwę i Ruś w drodze do Moskwy (Wspomnienia z podróży po Litwie, Rusi Czarnej i Rusi Białej; Jeszcze wspomnienia z podróży po Litwie i Rusi; Myśli, postrzeżenia i wrażenia z podróży po Litwie, Rusi i Mazowszu, w: tamże, cz. 2). Poza publikacjami w czasopismach Majorkiewicz ogłosił osobno dwie rozprawy: Nową metodę uczenia się jeografii (1841) oraz Historię, literaturę i krytykę (1847).

Działalność krytyczna. Jako krytyk debiutował w 1840 r. na łamach „Piśmiennictwa Krajowego” recenzją broszury Rys elektromagnetycznego systematu świata fizycznego oraz uwaga świata moralnego pod względem elektromagnetycznym („Piśmiennictwo Krajowe” 1840, nr 50), w której sprzeciwiał się mieszaniu przez autora (J. Żochowskiego) uczuć religijnych z wywodem filozoficznym. Pisma krytyczne publikował też w „Nadwiślaninie”, „Przeglądzie Warszawskim” i przede wszystkim w „Przeglądzie Naukowym” (recenzje, rozbiory, noty zamieszczone w dziale Kronika piśmiennicza polska). Majorkiewicz recenzował utwory literackie, filozoficzne, prace geograficzne i metodyczne, książki o tematyce religijnej, fizycznej czy technicznej, dzieła polskich autorów, przekłady.

Ostrze krytyki Majorkiewicza było wymierzone głównie w stronę twórców związanych ze środowiskiem koterii petersburskiej oraz z czasopismem „Pielgrzym”. Surowo oceniał dzieła ks. Ignacego Hołowińskiego, Józefa Żochowskiego, Eleonory Ziemięckiej czy Placyda Jankowskiego (piszącego pod pseudonimem John of Dycalp). Reprezentując poglądy postępowe i demokratyczne, sprzeciwiał się szerzeniu myśli nieracjonalistycznych i zachowawczych. Autorom niejednokrotnie wytykał zacofanie i uleganie przesądom. Żochowskiemu zarzucał, że w swoim dziele Filozofia serca, czyli mądrość praktyczna filozofię chrześcijańską przeciwstawiał racjonalizmowi, co zdaniem krytyka czyniło religię chrześcijańską bezrozumną. O książce Doktor Panteusz w przemianach Jankowskiego pisał, że jest to „jedno z tych licznych dzieł, w których stronnictwo ociemnicieli, w innej niż dawniej przed laty postaci, usiłuje przygasić ostatnią iskierkę światła tlejącą na niwie literatury” (Kronika piśmiennicza polska, „Przegląd Naukowy” 1845, nr 31). Mimo że dzieło było humoreską, krytyk nie odnajdywał w nim ani elementów służących zabawie, ani tym bardziej nauce. Z równie ostrą krytyką spotkał się autor książki Rys powinności chrześcijanina, Zenonim Ancyporowicz, którego pisanie przypominało Majorkiewiczowi „metodę średniowiekową”, a dzieło – „najniedołężniejszą […] kompilację katechizmu”, w dodatku wykładaną w sposób suchy i nudny (Myśli i uwagi z powodu książek p.n. „Rys powinności chrześcijanina”, p. Z. Ancyporowicza, „Filozofia serca, czyli mądrość praktyczna” przez J. Żochowskiego, „Przegląd Naukowy” 1846, nr 8/9). Wypowiedzi najbardziej krytyczne zazwyczaj podpisywał jedynie inicjałem M. lub publikował anonimowo.

Znacznie wyżej oceniał twórczość Józefa Korzeniowskiego, w którym widział jednego z najzdolniejszych współczesnych dramaturgów. Analizując jego dzieła, wskazywał także ich słabości, jak np. niezbyt udane poprowadzenie intrygi czy słabe charakterystyki bohaterów. Uważał bowiem, że pisarzy nie należy oceniać jednostronnie. O problemie tym pisał przy okazji rozbioru ustępu Historii literatury polskiej Kazimierza Władysława Wójcickiego poświęconego kaznodziejstwu w Polsce. Podczas gdy Piotr Skarga według Majorkiewicza wzorcowo posługiwał się językiem polskim, to treść pism kaznodziei nie zawsze jego zdaniem zasługiwała na pochwałę (Słówko o ks. Piotrze Skardze Pawęskim, tamże, nr 14). Toteż nawet w przychylnych recenzjach Majorkiewicz nieraz wytykał niedociągnięcia i błędy, a niekiedy pośród ogólnych sądów krytycznych można znaleźć wzmianki o „prześlicznych framentach”. Takie potraktowanie utworu Hołowińskiego Dzieciątko Jezus (Słów kilka z powodu rozbioru „Dzieciątka Jezus”, w: Pisma pomniejsze Jana Majorkiewicza, cz. 1–2, 1852) spotkało się z ostrą odpowiedzią ze strony Żochowskiego, który zarzucił recenzentowi postawę Baala, jednocześnie złorzeczącego i błogosławiącego prawdziwemu Bogu.

Majorkiewicz doceniał, że coraz częściej na język polski tłumaczy się pisma klasyków filozofii. Recenzując przekład Feliksa Kozłowskiego Dzieł Platona, podkreślał, że autor tym tłumaczeniem przysłużył się literaturze polskiej. Zwracał jednak uwagę na jakość przekładów. Z surową krytyką spotkało się tłumaczenie Klemensa Żukowskiego M.T. Cycerona księgi dwie o wynalezieniu retorycznym. Majorkiewicz w ostrych słowach wytykał błędy, a nawet stwierdzał, że tłumacz nie zna polskiej gramatyki i posługuje się staroświeckim językiem. Nisko oceniał też Obraz Cebesa i doręcznik Epikteta w przekładzie ks. Hołowińskiego. Tutaj raziły go głównie „szkodliwe” uwagi i objaśnienia tłumacza, a także jego ujęcie systemów filozoficznych.

Oceniając prace o charakterze naukowym, Majorkiewicz zwracał szczególną uwagę na poprawność merytoryczną. Choć cenił erudycję i styl Jana Szwajnica, zauważał jednak

pojawiające się w pracy Historia narodu i państwa rzymskiego omyłki, niedociągnięcia i brak zrozumienia współczesnej filozofii. Dla odmiany bardzo dobrze oceniał książkę Dominika Szulca (O znaczeniu Prus dawnych), który, jak zauważał, potrafił tak trafnie posługiwać się źródłami historycznymi, że pokonał niemieckiego historyka Johannesa Voigta jego własną bronią i dowiódł tym samym polskiego rodowodu Prus.

Koncepcja historii literatury. Największym osiągnięciem Majorkiewicza była pionierska praca poświęcona rozwojowi literatury polskiej Historia, literatura i krytyka, której pierwszy i jedyny tom nosił tytuł Literatura polska w rozwinięciu historycznym (1847). Majorkiewicz podjął tu próbę całościowego ujęcia dziejów polskiego piśmiennictwa, analizując rozwój literatury polskiej także w kontekście literatury europejskiej i światowej. Swoje badania zamierzał skoncentrować na treści dzieł, uważał bowiem, że literatura jest jednym ze sposobów wyrażania się świadomości narodu i odzwierciedla się w niej życie społeczeństwa. Jak twierdził: „Najwyższym więc zagadnieniem literatury jest życie, ale życie (jak widzimy) ześrodkowane, spromienione, tj. zebrane w uczuciu piękna. […] Literatura, ceniąc przedmioty estetyczne, bezstronnie sądzić je powinna, tj. uważać głównie jako wpływ całego życia, usposobienia wewnętrznego, powstającego w nas w skutku po łączonej działalności teoretycznej i praktycznej, wyrobionego przez myślenie i życie, pod których wpływem staliśmy się tym, czym jesteśmy” (tamże).

Krytycznie odniósł się również do stosowanej przez innych badaczy periodyzacji dziejów literatury. Zaproponował kategorię zwrotów, wyróżniając w piśmiennictwie polskim zwrot pierwszy, drugi i trzeci. Swoją wizję rozwoju literatury oparł na idei heglowskiej triady. Pierwszy zwrot był w kierunku rozumu, drugi – uczucia, a trzeci, który rozpoczął się w XVIII w. i trwał do czasów współczesnych, miał być syntezą pierwszego i drugiego, a także łączyć w sobie pierwiastki zarówno rozumu, jak i uczucia.

Opracowanie Majorkiewicza było cenione przez współczesnych, już po czterech latach ukazało się nowe wydanie książki, choć pojawiły się również głosy krytyczne wobec jego koncepcji.

Podsumowanie. Działalność pisarska i krytyczna Jana Majorkiewicza trwała zaledwie siedem lat. W tym czasie autor dał się poznać jako krytyk i filozof o wszechstronnych zainteresowaniach. Obok Dembowskiego był jednym z głównych publicystów postępowego „Przeglądu Naukowego”. Poza pracami krytycznymi pisał artykuły, w których przedstawiał własną wizję historii filozofii, głosił konieczność syntezy wiary i rozumu. Jako jeden z pierwszych podjął też próbę inspirowanego heglizmem całościowego opracowania dziejów literatury polskiej w Historii, literaturze i krytyce. Majorkiewicz został jednak zapamiętany nie tylko jako krytyk i publicysta, ale przede wszystkim jako niemal powszechnie szanowany człowiek, o czym pisała Żmichowska: „[…] cenili w nim niezmordowaną pracę, nieskażoną moralność, dobre chęci i lepsze jeszcze nadzieje”.