Makuszyński Kornel

Elżbieta Wróbel

Poeta, powieściopisarz, autor książek dla dzieci, krytyk teatralny, felietonista. Pseudonimy i kryptonimy: (k.m.); K.m.; (K.m.); K.M.; K.Ma.; km; (km); Km; Kornel M.; Lech; m; (m); Ma-ki; Stary kapral; Witold Oksza; X.

Informacje biograficzne. Urodził się 8 I 1884 w Stryju niedaleko Lwowa. Jego ojciec, Edward Makuszyński (zm. 1896), był emerytowanym pułkownikiem armii austriackiej, pracował również jako urzędnik w kancelarii gminnej w Brzozowie k. Krosna. Matka, Julia z Ogonowskich (zm. 1938), zajmowała się wychowaniem sześciorga dzieci. Rodzina nie była zamożna, wciąż borykała się z trudnościami finansowymi, zwłaszcza po śmierci ojca. Edukację szkolną rozpoczął w 1894 r. w Stryju, gdzie ukończył pierwszą klasę gimnazjum. Następnie uczył się w gimnazjum w Przemyślu, a w IV klasie był uczniem c.k. IV Gimnazjum we Lwowie (matura w 1903 r.). Za oficjalny debiut poetycki Makuszyńskiego uznaje się wiersz Nam spoczywać dziś nie wolno („Słowo Polskie” 1901, nr 449). Zwieńczeniem młodzieńczej twórczości poetyckiej i debiutem książkowym stał się tom Połów gwiazd (1908). Następne zbiory poezji to Narodziny serca (1918; 1920) oraz Wiersze zebrane (1930).

Makuszyński był członkiem młodego zespołu pomagającego Wincentemu Lutosławskiemu w redakcyjnym opracowaniu pierwszego krytycznego wydania Genezis z Ducha Juliusza Słowackiego, które w dwóch tomach ukazało się w 1903 r. Lutosławski docenił szczególny wkład Makuszyńskiego w opracowanie tekstu i korekty, co podkreślił we wstępie, wymieniając młodego pomocnika z nazwiska. Po maturze Makuszyński wyjechał na Śląsk, gdzie uczył literatury i kultury polskiej górników i hutników. Tu współpracował z gliwickim pismem „Iskra”, publikując głównie wiersze patriotyczne. Po tym epizodzie kontynuował naukę na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu we Lwowie, studiował polonistykę i romanistykę. Aktywnie działał w Kole Polonistów; edukację uzupełnił wyjazdem w 1907 r. do Paryża i rocznymi studiami literatury francuskiej na Sorbonie.

Współpracował ze „Słowem Polskim” (1904–1914), pełniąc w nim funkcje krytyka teatralnego i sekretarza redakcji. Zaprzyjaźnił się wówczas z Janem Kasprowiczem, Leopoldem Staffem, Władysławem Orkanem, Ludwikiem Solskim. Węzeł przyjaźni połączył go także z Tadeuszem Boyem-Żeleńskim, który w lutym 1911 r. przyjechał do Lwowa na gościnne występy z Kabaretem Zielony Balonik. Wojaże zagraniczne relacjonował w „Słowie Polskim” oraz „Tygodniku Ilustrowanym”. Nawiązał współpracę z warszawskim „Światem” (kontakty utrzymywał do 1915 r.). Opublikował w tym czasie m.in. zbiory opowiadań i humoresek (Rzeczy wesołe, 1909; Romantyczne historie, 1910; Dziwne powieści, 1911; Zabawa w szczęście, 1912; Awantury arabskie, 1913) oraz swoją pierwszą książkę dla dzieci (Szewc Kopytko i Kaczor Kwak, 1912).

W 1911 r. poślubił poznaną na studiach Emilię Bażeńską (1881–1926) wywodzącą się z rodziny ziemiańskiej ze Żmudzi. W l. 1913–1914 mieszkał głównie w Burbiszkach, majątku rodzinnym Bażeńskich. Tam zastał go wybuch I wojny światowej. Jako obywatel austriacki został aresztowany i wraz z żoną zesłany w głąb Rosji do Kostromy. Dzięki staraniom szwagra oraz pomocy Stanisławy Wysockiej i Juliusza Osterwy zwolniono ich z internowania i pozwolono w 1915 r. na osiedlenie się w Kijowie. Tam aktywnie włączył się w życie kulturalne Polonii. Został kierownikiem literackim Teatru Polskiego w Kijowie, współpracował z Wysocką, Osterwą, a także Solskim i Wincentym Drabikiem. Pełnił funkcję prezesa Związku Literatów i Dziennikarzy Polskich. Nawiązał kontakty również z prasą polską ukazującą się wówczas w Kijowie, m.in. z „Kłosami Ukraińskimi”, „Dziennikiem Kijowskim” oraz „Przeglądem Polskim”. Współorganizował akademię ku czci zmarłego Henryka Sienkiewicza. W tym czasie opublikował tom opowiadań Perły i wieprze (1915), powieść Po mlecznej drodze (1917) oraz następną książkę dla dzieci Bardzo dziwne bajki (1917).

W 1918 r. Makuszyńscy zamieszkali w Warszawie, w l. 1922–1925 bywali też w Burbiszkach. W czerwcu 1926 r. zmarła na gruźlicę Emilia. W sierpniu 1927 r. pisarz poślubił Janinę Gluzińską (1896–1972), śpiewaczkę estradową, córkę profesora medycyny Uniwersytetu Lwowskiego Antoniego Gluzińskiego. W 1935 r. państwo Makuszyńscy zamieszkali przy ul. Grottgera. Makuszyński podzielał od młodości ideały narodowej demokracji, współpracował z „Rzeczpospolitą” (1920–1924), gdzie objął dział recenzji teatralnych i literackich, a po zmianach w redakcji dziennika – z „Warszawianką” (1924–1929), a także z redakcjami pism „Świat”, „Tygodnik Ilustrowany” (1924–1928), „Ilustrowany Kurier Codzienny” (1917–1929 z przerw.), „Pani” (1922–1925), „Scena Polska” 1922–1923, 1930–1931), „Wiadomości Literackie” (1924–1939 z przerw.), „Kurier Warszawski” (1933–1939) i „Gazeta Polska” (1934–1939), a także z „Dziennikiem Poznańskim” i ponownie z lwowskim „Słowem Polskim” (od 1926 r.). Spektakularny sukces odniosły: 120 przygód Koziołka Matołka z ilustracjami Mariana Walentynowicza (cz. 1, 1933), Panna z mokrą głową (1932), Awantura o Basię (1936) czy Szatan z siódmej klasy (1937, ekranizacja: 1939).

O pozycji Makuszyńskiego w międzywojniu świadczą liczne nagrody i wyróżnienia: w 1926 r. za Pieśń o Ojczyźnie otrzymał Państwową Nagrodę Literacką, w 1928 r. został członkiem honorowym Związku Zawodowego Literatów Polskich. Za wybitną twórczość literacką otrzymał w 1935 r. Złoty Wawrzyn Polskiej Akademii Literatury, której członkiem stał się w 1937 r. Otrzymał Order Polonia Restituta IV klasy. W 1929 r. został honorowym obywatelem Zakopanego, w 1931 r. członkiem honorowym Związku Górali.

W czasie II wojny światowej Makuszyński mieszkał w Warszawie, podczas oblężenia stolicy stracił cały dobytek, w tym własne rękopisy. Po upadku powstania Makuszyńscy przedostali się do Zakopanego, zamieszkali w wynajmowanym mieszkaniu w willi „Opolanka” przy ul. Tetmajera, gdzie pisarz żył w zapomnieniu i niedostatku. Po 1945 r. Makuszyński został objęty zakazem druku i poddawany szykanom. Opublikował nieliczne felietony na łamach „Łodzi Teatralnej”, „Przekroju” (1946–1947, 1952–1953). Cierpiąc przez wiele lat na cukrzycę, zmarł 31 VII 1953 w Zakopanem. Został pochowany na Pękasowym Brzyzku. 

Krytyk teatralny. Teatr zajmował szczególną pozycję w całym życiu zawodowym Makuszyńskiego. W sezonie 1912/1913 pracował w komisji artystycznej nadzorującej działalność objazdowego Teatru Polskiego. W 1914 r. pełnił funkcję kierownika literackiego Teatru Miejskiego, a od maja do lipca 1915 r. wspólnie z Jakubem Gliksonem sprawował obowiązki dyrektora. Recenzje teatralne stanowią najokazalszą i wewnętrznie spójną część dorobku krytycznego Makuszyńskiego. Regularne spotkania ze sceną rozpoczął we Lwowie, ogłaszając pierwsze recenzje na łamach „Słowa Polskiego” w 1902 r. Makuszyński opublikował je w dwutomowym wyborze Dusze z papieru (1911). Tom pierwszy otwierał felieton o Ślubach panieńskich Aleksandra Fredy, komedii, którą wyjątkowo cenił (Pochwała „Ślubów panieńskich”, 1917). Pisał ponadto o dramatach Jana Augusta Kisielewskiego, Włodzimierza Perzyńskiego, Gabrieli Zapolskiej. Pożegnał na łamach „Słowa Polskiego” Stanisława Wyspiańskiego, oddając hołd jego twórczej wielkości (Stanisław Wyspiański, „Słowo Polskie” 1907, nr 557). Drugi tom Dusz zawiera recenzje ze sztuk Henrika Ibsena, Gabriela D’Annunzia, Antona Czechowa, Gerharta Hauptmanna i innych. Makuszyński nie przeprowadzał syntez, przyglądał się konkretnej inscenizacji, a właściwie temu, jak rozwiązuje ona napięcia fabularne i etyczne. Nie wchodził w niuanse inscenizacyjne. Sporo miejsca poświęcił adaptacji powieści na dramat, np. Zbrodni i kary Fiodora Dostojewskiego. Jego omówienia miały charakter przystępny, gawędowy.

Felietonista i kronikarz życia literackiego. Makuszyński nie był krytykiem literackim sensu stricto. Rozpoczął twórczość felietonową na łamach „Słowa Polskiego” i „Tygodnika Ilustrowanego” w 1907 r., ogłaszając relacje z podróży do Francji. Młody wówczas publicysta szybko rozpoznał możliwości formalne felietonu, który stał się dla niego optymalnym gatunkiem wypowiedzi, podporządkowanym strategii humorysty. Szeroka formuła tego gatunku pozwalała połączyć w obrębie jednej wypowiedzi wiele różnorodnych elementów, a relację z podróży zamknąć w konwencji listu, który stał się już wówczas wypróbowanym gatunkiem oficjalnego dyskursu krytycznego. Swoje pierwsze felietony Makuszyński wydał w zbiorze W kalejdoskopie (1910). Zadbał o to, aby felietony drukowane wcześniej w prasie przysposobić do wymagań szlachetniejszej literatury książkowej (zmiana tytułów odcinków), wykorzystywał również erotyczne dwuznaczności zadomawiające się w ówczesnym dyskursie publicystycznym (artykuły T. Boya-Żeleńskiego i A. Nowaczyńskiego). Wykpił Pamiętnik kobiety upadłej Margarete Böhme będący wówczas lekturą popularną, pisał o wyścigach konnych. W drugiej części wyboru swoich felietonów (Straszliwe przygody, 1914) przywoływał dziennikarskie chwyty publicystów goniących za sensacją. Warto zwrócić uwagę na felietony w formie listów skierowanych do Boya i Kazimierza Sichulskiego. Znani adresaci, którzy doskonale rozumieli filozofię żartu (pierwszy jako założyciel kabaretu, drugi popularny karykaturzysta), mieli przyciągnąć uwagę czytelnika. Z biegiem czasu z publicystycznego obserwatora współczesności Makuszyński stał się też kronikarzem przeszłości, publikując wspomnienia z czasów lwowskich; bohaterami były znane postaci polskiej kultury, które dane mu było poznać: Sienkiewicz (Wspomnienie, „Wiadomości Literackie” 1924, nr 43), Władysław Stanisław Reymont („Wiadomości Literackie” 1925, nr 7) czy Perzyński („Wiadomości Literackie” 1931, nr 6). Makuszyński stworzył również portret zbiorowy środowiska artystycznego Lwowa, zebranego oczywiście przy stoliku w Kawiarni Szneidera (Nasza kawiarnia, „Wiadomości Literackie” 1933, nr 55).

Ja krytyczne. Programowy subiektywizm i optymizm Makuszyńskiego przybierał czasami formę nadmiernej egzaltacji, bliskiej kiczowi, co uwidacznia się zwłaszcza z perspektywy współczesnego czytelnika. Pisarzowi odpowiadał „familijny” kontakt z odbiorcą. Strategia felietonisty budującego przekaz wokół własnych przeżyć, odczuć i opinii zaprowadziła pisarza również ku autobiografizmowi, którego wyrazem stały się Bezgrzeszne lata (1925) i tom Kartki z kalendarza (1939). Zebrane w publikacjach książkowych recenzje teatralne zachowywały wewnętrzny porządek (chronologia, podział gatunkowy). Wypowiedzi krytycznoliterackie Makuszyńskiego zamykały się w formie wspomnieniowej lub w formule fizycznego i duchowego portretu pisarza. Wizerunki te malował najczęściej z autopsji jako efekt dziennikarskiej wizyty.