Małecki Antoni

Marek Troszyński

Historyk literatury, historyk, językoznawca, filolog klasyczny, dramaturg. Kryptonimy: J.; M.; Mł.; Wł.

Informacje biograficzne. Urodził się 16 VII 1821 w Objezierzu (Wielkopolska); jego ojcem był Mateusz (zm. 1825), zarządca dóbr Turnów, matką była zaś Rozalia z Litwinowiczów. Po ukończeniu gimnazjum św. Marii Magdaleny w Poznaniu studiował w Berlinie filologię klasyczną, historię, germanistykę i slawistykę. W 1844 r. obronił pracę doktorską z filozofii. Po studiach w 1845 r. podjął pracę jako nauczyciel gimnazjalny w Poznaniu. W 1849 r. ożenił się z Wincentyną Kierską. W l. 1850–1852 był profesorem filologii klasycznej na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie, został usunięty z katedry w ramach restrykcji za protest przeciwko wprowadzeniu do gimnazjów języka niemieckiego jako wykładowego. Od 1854 r. był profesorem filologii klasycznej w Innsbrucku. W 1856 r. objął katedrę literatury i języka polskiego na Uniwersytecie Lwowskim, w l. 1866–1867 pełnił funkcję dziekana fakultetu filozoficznego. W 1872 r. został rektorem Uniwersytetu Lwowskiego jako pierwszy świecki Polak. We Lwowie nawiązał też kontakt z Zakładem Narodowym im. Ossolińskich, w którym w l. 1869–1872 pełnił funkcję zastępcy kuratora Zakładu, a w 1872 r. kuratora. W 1874 r. przeszedł na emeryturę i poświęcił się pracy naukowej i społecznej. Od 1860 r. był członkiem poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, od 1872 r. – Akademii Umiejętności w Krakowie. Zasiadał w Radzie Miejskiej Lwowa. W l. 1876–1889 był posłem na sejm krajowy, od 1891 r. zaś – członkiem Izby Panów w Wiedniu. Zmarł 7 X 1913 we Lwowie.

Prace historyczne i językoznawcze. Naukowe zainteresowania Małeckiego obejmowały tematykę historyczną, antyk (był autorem prelekcji o filologii klasycznej), a zwłaszcza wczesnopiastowski okres dziejów Polski oraz językoznawstwo. W dziedzinach tych ogłosił wiele prac. Znany był zwłaszcza jako autor podręczników do gramatyki: w 1863 r. została wydana jego Gramatyka języka polskiego mniejsza (dla uczniów gimnazjów) i Gramatyka języka polskiego większa (dla nauczycieli).

Prace historycznoliterackie i krytyczne. Był autorem pierwszej biografii Adama Mickiewicza (O życiu i pismach Adama Mickiewicza, „Orędownik Naukowy” 1842, nr 31–32). Jako krytyk debiutował pracą poświęconą twórczości Zygmunta Krasińskiego O stanowisku i dziełach autora „Irydiona” („Rok” 1846, t. 1, z. 2); opublikował rozbiór ideowy tego dramatu („Przegląd Poznański” 1847, t. 1, z. 2). Wspólnie z Władysławem Nehringiem i Józefem Przyborowskim sprzeciwiał się romantycznej tendencji tworzenia ujęć syntetycznych; był zwolennikiem opracowań monograficznych, które powinny stanowić konieczne wstępne stadium poprzedzające prace o charakterze uogólnień. Zapoczątkował ten sposób postępowania rozprawami o Janie Andrzeju Morsztynie (1859) i Andrzeju Fryczu Modrzewskim (1864). Po śmierci wuja Juliusza Słowackiego Małecki otrzymał od niego nieskatalogowaną spuściznę rękopiśmienną poety przeznaczoną docelowo dla Ossolineum. Podjął się napisania monografii oraz sporządzenia edycji uwzględniającej przede wszystkim pisma niepublikowane wcześniej. Do pracy nad życiem i twórczością Słowackiego Małecki przystępował jako admirator jego adwersarza, Mickiewicza, był też pod wpływem opinii niechętnych autorowi Kordiana. Jako pozytywista i organicznik krytycznie oceniał wpływ ideologiczny twórczości Słowackiego na przedpowstańcze nastroje lwowskiej młodzieży. Bliższy wgląd w twórczość poety, lektura jego korespondencji oraz dostęp do utworów niepublikowanych przyczyniły się do weryfikacji wcześniejszych ocen. Jednak zarówno osobiste gusta i poglądy Małeckiego, jak i etap procesu historycznoliterackiego, w którym powstawała jego praca, nie pozwoliły mu docenić właściwie twórczości poety z okresu mistycznego ani też znaleźć odpowiedniego miejsca dla publikacji notatek i zapisków o charakterze osobistym, często fragmentarycznych i nieczytelnych. Mimo to dwutomowa monografia Juliusz Słowacki. Jego życie i dzieła w stosunku do współczesnej epoki Małeckiego, wydana w l. 1866–1867 we Lwowie i wielokrotnie wznawiana, ukazywała poetę już w zmienionej optyce – miłośnika jego twórczości. Pisana w tradycyjnej formule „życie i dzieło” przybliżała postać Słowackiego przez biografię traktowaną jako genetyczne podłoże dzieł literackich. Miała ogromny wpływ na spopularyzowanie twórczości poety, a także na zintensyfikowanie poświęconych mu prac interpretacyjno-analitycznych. W edycji Pism pośmiertnych (1866, t. 1–3) znalazły się te utwory Słowackiego, które mogły w ówczesnym stanie wiedzy teoretycznej i edytorstwa zyskać uznanie jako autonomiczne (choć czasem niekompletne) „dzieła literackie”. Małecki jako edytor nie dysponował jeszcze niewykształconą na gruncie polskiej nauki metodologią pozwalającą na edycję bardzo trudnych i zawikłanych pism brulionowych. Dokonywał więc wyborów autorytarnych, wprowadzał bardzo swobodne koniektury i rekonstrukcje, według własnego gustu dowolnie komponował teksty. Naturalnie okroiło to drastycznie pozostawiony przez poetę dorobek, jednak odsłoniło nieznane wcześniej praktyki tekstotwórcze Słowackiego. Zostały udostępnione nieznane dotychczas arcydzieła, takie jak chociażby pierwszy dygresyjny poemat Podróż do Ziemi Świętej z Neapolu.

Świadectwem rodzenia się nowocześniejszej postawy badawczej była podjęta niemal równolegle z edytorską działalnością Małeckiego akcja publikowania nieuwzględnionych przez niego ineditów, głównie w poznańskiej „Warcie” i innych czasopismach. Małecki przywiązywał małą wagę do niezrozumianych przez siebie i niecenionych fragmentów twórczości Słowackiego, o czym świadczy jego nieroztropne, by nie rzec wprost – skandaliczne – rozdawnictwo kart rękopisów (także publikowanych!) poety różnym znajomym, na co wskazują inskrypcje na niektórych odzyskanych później czy odkupionych kartach. Fakt ten znacznie obniża ocenę jego zasług dla gromadzenia spuścizny Juliusza Słowackiego. Krytyką literacką sensu stricto Małecki zajmował się okazjonalnie. W surowej recenzji powieści Michała Grabowskiego mówił o dwóch rodzajach krytyki: „dodatniej” („która zasady estetyczne i dobrego smaku w dziele sztuki szczęśliwym i doskonałym jakby w zastosowanie odkrywa i wyjaśnia”) oraz „ujemnej” („która […] wykazuje, przeciwnie, niedoskonałość dzieła, gani je, ale zarazem prócz tego tłumaczy się […], dlaczego nazywa dzieło ułomnym, słabym”). Krytyka staje się więc wedle jego intencji „estetyką zastosowaną” – i tylko w takim znaczeniu może przeżyć dzieło, które jest jej przedmiotem, ponieważ ma szansę otworzyć „tajemniczy świat sztuki nawet szerszej publiczności” ([rec.] „Tajkury. Powieść narodowa” przez Edwarda Tarszę, „Przegląd Poznański” 1847, t. 4, z. 1). W Spekulancie Józefa Korzeniowskiego Małecki dostrzegał dzieło, w którym „śmiałość i zgłębienie głównego celu […] chodzi w parze ze świetnością wyobraźni poetycznej”. Podkreślał rzetelność pisarza w opracowaniu szczegółów świata przedstawionego, obfite czerpanie przezeń z „księgi życia” oraz trafiające do emocji czytelnika odkrycie tajemniczego związku „świata realnego z idealnym” („Spekulant. Powieść” przez J. Korzeniowskiego, tamże).

Był rówieśnikiem ostatniego pokolenia romantyków, ale hołdował już nowym prądom, uchodząc ciągle za niemal etatowego znawcę twórczości wieszczów. Jak przyznawał, omawiając włoskie przekłady poezji Teofila Lenartowicza, w poezji cenił jednak klasyczne piękno i harmonię (Poezje Lenartowicza po włosku, „Kraj” 1869, nr 80). W mowie na pogrzebie Aleksandra Fredry z niejaką satysfakcją przyznawał, że „Muza jego nie miała wybitnych znamion popłacającego natenczas aż do przesady romantyzmu” (Mowa na pogrzebie Aleksandra Fredry, „Gazeta Lwowska” 1876, nr 163).