Mapa romantycznej Słowiańszczyzny Adama Mickiewicza

Monika Rudaś-Grodzka, IBL PAN

Podstawą do zakreślenia wyobrażonej mapy Słowiańszczyzny są prelekcje w Collège de France^[1]. Podczas wykładów Mickiewicz nie wspominał, z jakich konkretnie map korzystał. W opisie starożytności rodu słowiańskiego kilkakrotnie odwoływał się różnych źródeł i przywoływał autorytet Tacyta, Herodota czy Cezara, ale możemy przypuszczać, że jako uczeń Lelewela znał jego mapy, a także mapy Adama Naruszewicza i Jana Potockiego. Pierwsze polskie mapy znajdujemy w dziełach Adama Naruszewicza. Beata Konopska zwraca uwagę, że pierwszą mapę historyczną zamieścił Naruszewicz w Dziejach narodu polskiego w 1780 roku^[2]. Była to mapa Polski za Mieczysława (Mieszka) I. Inne mapy słowiańskie Naruszewicza to:

1) „Polska jaka poczęła być znajoma pod imieniem Scytii za czasów Herodota i w 4 w. p.n.e.”;

2) „Polska jakimi narodami była osadzona w I i II w.”;

3) „Polska pod wpływem Gotów III–V w.”;

4) „Panowanie narodów słowiańskich od Wołgi do Elby VI–IX w.”.

Pierwszy polski atlas sporządził Jan Potocki, który w Atlasie historycznym Scytii zamieścił sześć map według Herodota, Strabona, Pamponiusza Meli, Ptolemeusza, Jordanesa, Porfirogenety, a wydał w Sankt Petersburgu w 1805 roku. Mickiewicz prawdopodobnie znał też mapy Jana Śniadeckiego, Stanisława Staszica. Z pewnością jego podręczną mapą, która nigdy nie ujrzała światła dziennego, gdyż z braku funduszy pozostała w tekach – były tzw. Pasy Słowiańskie Ignacego Domeyki. W jednym z wykładów, idąc za Domeyką, Mickiewicz dzieli Słowiańszczyznę między Karpatami a Bałtykiem na trzy obszary – pasy. Ponadto całą Słowiańszczyznę z wykładów paryskich Mickiewicza można pokazać na czterech wyobrażonych mapach. Są to:

1) Mapa Kontynentu Słowiańskiego;

2) Mapa mityczna Słowiańszczyzny;

3) Mapa Słowiańszczyzny z okresu chrześcijańskiego;

4) Mapa starożytności słowiańskich.

 

Mapa 1. Kontynent Słowiański

 

Na zachodzie granica Słowiańszczyzny biegnie od Zatoki Weneckiej do Elby. Na południu Słowiańszczyzna obejmuje starożytną Ilirię, Bośnię, Hercegowinę, Cesarstwo Austriackie – Serbię, Bułgarię, Rumunię, Wołoszczyznę, Mołdawię, słowiańską część Węgier, Czechy

(© Paweł Bijak, na podst.: http://www.firstworldwar.com/maps/europe1914.htm; dostęp 19.09.2015)

Już w wykładzie I Kursu 1. Mickiewicza wyłania nam się Kontynent Słowiański^[3]. Poeta przedstawił dynamiczną wizję rozwoju Słowiańszczyzny, która w poetyckiej, a zarazem politycznej wizji Mickiewicza rozszerza się w stronę Ameryki i dociera do Chin i Persji. W centrum tego „kontynentu” znajdują się Karpaty, nazywane przez niego Strażnicą Słowiańską. Symbolem niepodległości według poety jest Czarnogóra, która wcześniej nie uległa Rzymowi ani później Turcji. Zajmuje ona na mapie miejsce centralne. Wymienia też Raguzę – Wenecję słowiańską, jest to rodzaj potwierdzenia, że Wenecja też ma pochodzenie słowiańskie, a tym samym jest łacińską legitymizacją ludów słowiańskich.

Na tej wyobrażonej mapie Mickiewicz wytycza granice głównego korpusu Słowiańszczyzny w Europie. Na zachodzie granica biegnie od Zatoki Weneckiej do Elby. Na południu Słowiańszczyzna obejmuje starożytną Ilirię, Bośnię, Hercegowinę, obecne Cesarstwo Austriackie – Serbię, Bułgarię, żywioły Rumunii, Wołoszczyznę, Mołdawię, słowiańską część Węgier, Czechy.

Zaskakująca może wydać się rozległość Kontynentu Słowiańskiego. Zagarnia i zakrywa on Europę. Wydawać by się mogło, że Słowiańszczyzna pozbawiona jest granic, a jeśli są – to bardzo nieokreślone, można odnieść wrażenie, że mamy do czynienia z żywym organizmem przemieszczającym się we wszystkich kierunkach. Ma w sobie coś z niepohamowanej żądzy charakteryzującej każdą imperialną władzę, jej dążenia do posiadania, pochłaniania, anihilowania. Cechą każdego imperium jest brak granic, czy raczej nieuznawanie żadnych granic, znoszenie ich, przesuwanie, niszczenie. Tej pochłaniającej sile nie jest w stanie przeciwstawić się granica jako coś pozytywnego, miejsce oporu i schronienia. Obraz rozrastającego się kontynentu musi skłaniać do refleksji również z tego powodu, że narodził się w wyobraźni człowieka, który przybył z dalekiego, na dodatek nieistniejącego kraju. Czyni on z peryferii Europy miejsce centralne, w tym kosmogonicznym akcie tworzenia świata na nowo dokonuje znaczeniowych, historycznych, geograficznych przemieszczeń – co istotne, sytuując się w centrum, przemawia w duchu rodzącego się nacjonalizmu. A co najważniejsze mapa, jaką kreśli w sali wykładowej Collège de France, przeciwstawia się politycznym mapom, na których Polski i innych narodów słowiańskich nie ma.

Mapa 2. Słowiańszczyzna – okres mityczny

 

Słowiańszczyzna Zachodnia – Europa: granica: Rzym

Słowiańszczyzna Wschodnia – Azja: granica: Konstantynopol

Dniepr – rzeka dzieląca Azję i Europę

(© Paweł Bijak; na podst. mapy Adama Naruszewicza Panowanie narodów słowiańskich od Wołgi do Elby VI–IX w., za: Beata Konopska, Polskie atlasy historyczne. Koncepcje i realizacje, Warszawa 1994)

 

Według Mickiewicza, w okresie mitycznym pojawia się granica między Słowiańszczyzną Zachodnią i Wschodnią^[4]. W wieku VI między górami Grecji a Bałtykiem utworzył się „niż”, do którego spływały ludy koczownicze, tworząc „morze słowiańskie”. Żywioł słowiański oparł się wtedy o dwie granice – Rzym i Konstantynopol. Ten okres mityczny jest czasem powstawania państw: Polski, Czech i Rusi. Tworzy się wtedy granica między Azją a Europą, a Ruś stanowi granicę między tymi kontynentami. Dowodem tego podziału jest mapa języków wskazująca, że istnieją dwie cywilizacje: słowiańska i zachodnia. Po jednej stronie znajduje się język rosyjski – prawodawstwa, rozkazów, a po drugiej język polski: język literatury i rozmowy, czeski: język naukowy, bałkański: język pierwotny poezji i muzyki, ukraiński: język poezji. Starosłowiański język należący do obu części cywilizacji jest językiem martwym i religijnym.

Wykreślenie granicy między Polską a Rusią jest zasadniczym aktem mitycznym i politycznym. W swoim wyobrażeniowym atlasie Mickiewicz rozdziela, odsuwa od siebie te państwa. Wytyczanie granic jest narzędziem przemocy symbolicznej. Granica jako linea wskazuje na istnienie czasu, czyli śmierci w przestrzeni. Linia ta, którą jest rzeka, w czasie i w przestrzeni oddziela dwie Słowiańszczyzny – europejską i azjatycką, i wskazuje na zasadnicze różnice między Polską a Rosją. Przestrzeń kontynentu słowiańskiego z pierwszej mapy zostaje podzielona, pokawałkowana, znacjonalizowana – co w wyraźny sposób pokazuje też mapa 3. Świat ducha, mający oczarować i uwieść Europę, okazuje się duchem nacjonalizmu.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Mapa 3. Słowiańszczyzna – okres chrześcijański

 

Azja: Rosja

Europa: Polska

Pozostałe kraje: Ukraina (Małej Rusi / Małej Polski / Małej Scytii) – kraj poezji lirycznej. Granice: Dolny Dunaj, Morze Czarne, Dniepr, Don^[5]

Dolny Dunaj – kraj pogranicza historii i baśni oraz podań. Granice: Karpaty, Adriatyk, północna Grecja. Główna miejscowość: Vindabona (Wiedeń)^[6]

Bałkany: Serbia (między Sawą a Drawą), Bośnia, Hercegowina, Czarnogóra – kraje pieśni lirycznych, elegii, hymnów, pieśni miłosnych, gminnych^[7]. Granice: Adriatyk, Grecja i Dunaj. Miejscem świętym jest Góra Atos – Delfy Słowiańskie.

Czechy – kraj literatury najstarszej i największej, ale bez mocy samoistnej, z kulturą naśladowczą, ulegającą wpływom języka niemieckiego^[8]. Położenie: kraj w środku Europy.

Niemcy – granice: Elba, Odra, góry Czeskie. Terytorium: część Saksonii, Brandenburgia, Meklemburgia, Strasburg, Lubeka. Plemiona: Weleci – Wilcy albo Lewici, czyli Wielcy Obodryci, czyli Dzielni (Meklemburgia), Milczanie, Serbowie, Łużyczanie (Saksonia) ( Główna siedziba: Arkona na wyspie Rugii.

(© Paweł Bijak, na podst. http://www.omen.aplus.pl/strony/bracia_polscy/index.php/tlohistoryczne/430-europa; dostęp 19.09.2015)

 

W następnych wykładach Mickiewicz przechodząc od starożytności do chrześcijaństwa pogłębia granicę między Azją a Europą, czyli Rosją a Polską. Na tej mapie Azja zaczyna się nad Bałtykiem, a zamieszkiwana jest przez trzy szczepy: fiński, chiński oraz mongolsko-tatarski. Granica biegnie dalej na południe, a jej cięciwą jest Dniepr, oddzielający obszar słowiański od uralskiego (azjatyckiego)^[9]. Należące do dwóch kontynentów Rosja i Polska rozpoczynają walkę na idee, pierwsza jest dążeniem do władzy, celem zaś drugiej jest patriotyzm. Mickiewicz wymienia i opisuje położenie geograficzne i literackie pozostałych zachodnich narodów słowiańskich. Jego ujęcie jest bardzo krytyczne: Czesi są przykładem narodu niemogącego odnaleźć swojego bytu, który trwa wyłącznie przez naśladownictwo innych ludów, natomiast Słowianie bałkańscy zakończyli swoją historię na Kosowym Polu. Jedynymi Słowianami, którzy stali się narodem, są Polacy.

 

Mapa 4. Słowiańszczyzna starożytna

 

Plemiona słowiańskie – Europa:

Belgia – Słowianie/Wenetowie (Henetowie)

Italia, Rzym – Słowianie/plemiona Osków (Oskowie – Kasni/Prisci, czyli Dawni Starodawni), Wolsków (Wilków), Sabinów, Umbrów, a także Etruskowie

Nadrenia, Iliria, Panonia, Mezja, Panonia i Wenecja – Słowianie/Lydowie

Północna Słowiańszczyzna, Saksonia, Brandenburgia – Lydowie tzn. Ludowie, Milczanie, Lutycy.

Grecja – Słowianie/Dakowie, Trakowie

Inne siedziby Słowian: Anglia, Francja, Bretania

Plemiona słowiańskie – Azja: Asyria, Myzja, Lydia, Paflagonia, Frygia, Kapadokia, Cylicja, Karia.

(© Paweł Bijak, na mapie Agrippy Augusta, za: Joachim Lelewel, Badania starożytności we względzie geografii, 1818)

Możemy przypuszczać, że Mickiewicz, opisując starożytne dzieje Słowian, miał przed oczami mapy: Hekatajosa, Herodota, Pomponiusza Meli, Eratosthenesa, Strabona. Na tych bowiem mapach wzorował się wcześniej Naruszewicz i Lelewel.

W wykładzie poświęconym starożytnościom słowiańskim (badania historyczne i filologiczne starożytności słowiańskich) Mickiewicz prezentuje swoją główną tezę historiozoficzną, polityczną i mesjanistyczną, zgodnie z którą ród słowiański od niepamiętnych czasów przebywał w Europie^[10]. Miał tego dowieść już Józef Szafarzyk w swoim wielkim encyklopedycznym dziele Starożytności słowiańskie (Praga 1938)^[11]. Drugą ważną tezą Mickiewicza jest wszechobecność Słowian – na jego wyobrażonych mapach zamieszkiwali oni całą Europę.

W starożytności Słowianie znani byli według poety pod różnymi, lecz nieprawdziwymi imionami – w Grecji występowali jako Scytowie (Herodot), Henetowie, Wenedowie, Sarmatowie, Trakowie. W Rzymie nazywano ich Selwami, Serwonami, Selviami, Serviami, Sclawinami. Ich „byt domowy” zaczął się w 780 roku p.n.e. i trwał do około 600 roku, kiedy to zaczęły powstawać państwa słowiańskie. Kraje, jakie zamieszkiwali, nosiły nazwy zwycięzców, czyli Sarmatów, Kurligonów, Hunów, Ostrogotów, Rusów, Lechów^[12]. Pod tymi narzuconymi imionami i nazwami plemion trzeba szukać w całej Europie Słowian. Mickiewicz dla udowodnienia swojej tezy posługuje się etymologią fantastyczną, niewiele mającą wspólnego z badaniem prawdziwych źródeł słów.