Marek ZALESKI

Autor(ka) hasła: Beata Dorosz

ur. 1952

Pseud.: Florian Hryniewiecki; M.Z.; mz; MZ.

Historyk literatury, eseista, krytyk literacki.

Zob. też.: TWÓRCZOŚĆ, OPRACOWANIA (wybór)

BIOGRAM

Urodzony 12 października 1952 w Łomży; syn Zenona Zaleskiego, inżyniera melioracji, i Marii z Gędzielewskich, inżyniera-architekta terenów zielonych. Od dzieciństwa mieszkał w Warszawie, tu też od 1967 uczył się VI Liceum Ogólnokształcącym im. T. Reytana, gdzie w 1971 zdał egzamin maturalny. Od 1971 studiował polonistykę na Uniwersytecie Warszawskim (UW); w 1976 uzyskał magisterium z wyróżnieniem za pracę o poezji „traktatowej” Czesława Miłosza, którą debiutował jako badacz na łamach „Pamiętnika Literackiego” (1977 z. 3). Jako krytyk literacki debiutował w 1974 na łamach „Nowego Wyrazu” (nr 10) recenzją Nowe książki poetyckie: Rekolekcje poetyckie (dot.: F. Kamecki: Parabola Syzyfa); Wyobraźnia ocalająca (dot.: H. Hartenberg: Stromy jest czas); Gigantomania (dot.: S. Skoneczny: Żywioły); do 1977 w piśmie tym publikował liczne omówienia literatury współczesnej. Od 1976 był uczestnikiem Studium Doktoranckiego w Instytucie Badań Literackich (IBL) PAN; w 1980 został tam zatrudniony w Pracowni Badań Kultury Literackiej na stanowisku starszego asystenta. Artykuły i recenzje dotyczące literatury współczesnej publikował m.in. w „Tekstach” (1979, 1981) i „Twórczości” (1979-86, z przerwami). W 1979-83 należał do Koła Młodych Pisarzy przy Oddziale Warszawskim ZLP. W 1983 doktoryzował się w IBL PAN na podstawie rozprawy Przygoda drugiej awangardy (promotor prof. Stefan Żółkiewski), po czym otrzymał stanowisko adiunkta. Szkice i artykuły literackie publikował m.in. w czasopismach wydawanych poza zasięgiem cenzury: w „Arce” (1984-85), „Kulturze Niezależnej” (1985-86; tu pod pseud.: Florian Hryniewiecki), „Zeszytach Literackich” (1985, 1987) i „Almanachu Humanistycznym” (1989). Od 1984 uczestniczył w pracach Komitetu Głównego Olimpiady Literatury i Języka Polskiego, organizowanego przez IBL PAN i Ministerstwo Edukacji Narodowej. W 1984-89 uczestniczył w zebraniach naukowych Sekcji krytycznoliterackiej Towarzystwa Literackiego im. A. Mickiewicza. W 1985 przeniósł się z Pracowni Badań Kultury Literackiej do Pracowni Literatury Współczesnej (później przemianowana na Pracownię Literatury XX Wieku, a w 2005 na Pracownię Literatury XX i XXI Wieku) IBL PAN. W 1986 przebywał w Paryżu jako stypendysta Funduszu Pomocy Niezależnej Literaturze i Nauce Polskiej i ponownie w 1987 jako stypendysta Towarzystwa Historyczno-Literackiego im. S. Lama. Od 1987 wchodził w skład redakcji miesięcznika „Res Publica” (od 1992 „Res Publica Nowa”; od 2005 kwartalnik ); tu od 1989 był kierownikiem działu kultury, a w 2000-07 zastępcą redaktora naczelnego; w piśmie tym w 1992-95 publikował m.in. cykl pt. Dziennik lektur (niektóre ogłaszane tu teksty podpisywał krypt.: M.Z. oraz MZ). W 1989 jako członek redakcji miesięcznika „Res Publica” przebywał w Stanach Zjednoczonych na stypendium Departamentu Stanu USA (US Information Agency); wygłosił wówczas kilka wykładów m.in. w Amherst College (Massachusetts) i Wesleyan University w Middletown (Connecticut). W 1990 został członkiem SPP, a w 1993 – członkiem Polskiego PEN Clubu. W 1991 współtworzył wraz z Andrzejem Titkowem oraz prowadził cykliczny program literacki, emitowany w Programie 2. Telewizji Polskiej (TVP), zatytułowany Świat przedstawiony. W tym samym roku był stypendystą Beinecke Library na Uniwersytecie w Yale; przebywając w Stanach Zjednoczonych, wygłosił kilka wykładów w Emory University w Atlancie (Georgia) i w Duke University w Durham (Północna Karolina). W 1995-97 był członkiem zespołu kolaudacyjnego TVP w redakcji Telewizji Edukacyjnej. W 1996 habilitował się w IBL PAN na podstawie rozprawy Formy pamięci. O przedstawieniu przeszłości w polskiej literaturze współczesnej, po czym w 1997 otrzymał stanowisko docenta. Był trzykrotnie stypendystą Akademii Brytyjskiej w Londynie (1996, 2004 i 2006). Artykuły i recenzje literackie publikował m.in. w „Tekstach Drugich” (1996 i od 2001, z przerwami), „Tygodniku Powszechnym” (od 1997, z przerwami), „Polityce” (1997, 2003, 2005-08) i „Gazecie Wyborczej” (1998-2009, z przerwami). Był członkiem jury Nagrody im. L. Frydego, przyznawanej przez Międzynarodowe Stowarzyszenie Krytyki Literackiej (1997-2000) oraz jury reportażu radiowego w Konkursie Stypendialnym im. J. Stwory, organizowanym przez Polskie Radio (1998-2000). W 1998-2006 pełnił funkcję eksperta Zespołu Literackiego Stowarzyszenia Naukowo-Kulturalnego Willa Decjusza – Forum Dialogu Kultur (od 2003 − oddział Instytutu Adama Mickiewicza, a od 2004 – oddział Instytutu Książki). W 1998 został członkiem Rady Naukowej IBL PAN (2007-10 wiceprzewodniczący). W 1999 należał do członków-założycieli Stowarzyszenia „Otwarta Rzeczypospolita” Przeciwko Antysemityzmowi i Ksenofobii. W 2001 przebywał na stypendium „International Writing Program” na Iowa University w Stanach Zjednoczonych. W 2005 zaczął prowadzić zajęcia na Studium Doktoranckim IBL PAN. W tymże roku został członkiem „Amnesty International”. W 2005-07 zasiadał w jury Nagrody Literackiej Nike. W latach 2007-2013 pracował na pół etatu w Instytucie Stosowanych Nauk Społecznych UW oraz wszedł w skład Rady Naukowej tegoż Instytutu. W 2008 wznowił współpracę jako ekspert literacki z Instytutem Książki w Krakowie. W 2008-10 był członkiem jury Konkursu im. J.J. Lipskiego, organizowanego początkowo przez Towarzystwo Demokratyczno-Społeczne, a następnie przez Stowarzyszenie „Otwarta Rzeczypospolita”. Po śmierci prof. Jana Błońskiego został w 2009 członkiem Komitetu Naukowego „Dzieł zebranych” Czesława Miłosza. W 2010 otrzymał stanowisko profesora IBL PAN. W 2011 w ramach „Roku Miłosza” zorganizował w IBL międzynarodową sesję naukową „Warszawa Miłosza” oraz wystąpił z wykładami i referatami w Stanach Zjednoczonych na uniwersytetach Cornell (Ithaca) i Yale (New Haven), w Kanadzie na British Columbia w Vancouver i na Toronto University, a także na uniwersytecie Sapienza w Rzymie, w Centre Universitaire Malesherbes-Sorbonne w Paryżu, w Circulos de Bellas Artel w Madrycie oraz na Uniwersytecie Kijowskim. W 2011-14 wchodził w skład Komitetu Ewaluacji Jednostek Naukowych przy Ministerstwie Nauki i Szkolnictwa Wyższego. W 2012 (po reorganizacji Pracowni Literatury XX i XXI Wieku) objął kierownictwo Zespołu do Badań nad Literaturą i Kulturą Późnej Nowoczesności IBL PAN. W 2013 otrzymał tytuł naukowy profesora. W tymże roku został jurorem i członkiem Kapituły Konkursu im. Inki Brodzkiej – Wald organizowanego przez Akademię Rozwoju Filantropii w Polsce. W 2012-2015 kierował projektem badawczym „Zwrot afektywny po roku 1989. Strategie i style reprezentacji w interdyscyplinarnej perspektywie badawczej”, finansowanym przez Narodowe Centrum Nauki.

W 1977 ożenił się z Ewą Szewczyk, tłumaczką z języka hiszpańskiego; ojciec Zofii (ur. 1981) i Stanisława (ur. 1986). Mieszka w Warszawie.

TWÓRCZOŚĆ

1. Przygoda drugiej awangardy. [Studium]. Wr.: Ossol. 1984, 307 s. Problemy Kultury Lit., t. 2. Wyd. 2 popraw. i uzup. tamże 2000.
   Rozprawa doktorska.
2. Mądremu biada? Szkice literackie. Paryż: Libella 1990, 146 s.
   Nagroda Fundacji im. Kościelskich w Genewie w 1990.
   Zawartość: Żyjące cmentarze Rzeczpospolitej; Głosy z domu umarłych; Pomiędzy żywymi i umarłymi. O prozie Henryka Grynberga; O twórczości Juliana Stryjkowskiego; Pisane dla przyszłości. O esejach Stanisława Vincenza; Z otwartymi oczami. O pisarstwie Józefa Czapskiego; Aleksander Wat i zło; Dlaczego Konwicki; O „Miesiącach” Kazimierza Brandysa; JMR [J.M. Rymkiewicz] w brzuchu wieloryba; Comme il faut? O prozie Andrzeja Kuśniewicza; Gustaw Herling-Grudziński jako krytyk literatury polskiej; Być przygotowanym na najgorsze, spodziewać się najlepszego. Eseistyka Tomasza Łubieńskiego; Mądremu biada? O Adamie Zagajewskim.
   Przekł. ang. szkicu Głosy z domu umarłych: The voices from the house of the dead. [Przeł.] Z. Lesińska. Literary Studies in Poland, Wr. T. 19: 1988.
3. Formy pamięci. O przedstawianiu przeszłości w polskiej literaturze współczesnej. [Szkice literackie]. Wwa: Wydawn. IBL 1996, 237 s. IBL PAN. Wyd. nast. zmien.: Gdańsk: słowo/obraz terytoria 2004.
   Rozprawa habilitacyjna.
   Zawartość: Od autora. − Świat powtórzony: 1. Nostalgia, siostra melancholii. 2. Zdeponowane w pamięci. 3. Jak na fotografii; Nie kończąca się opowieść − Spowiedź dziecięcia wieku w literaturze lat ostatnich: 1. Pakt do wypowiedzenia. 2. Opowiedziane, czyli przeżyte. 3. Gra bez końca; Czarna dziura: 1. Metafora ginąca w tunelu znaczeń. 2. Świat niewinności i świat doświadczenia. 3. Fiasko „metafizyki obecności”. 4. W świecie „mylnych lektur”; Piosenki niewinności i doświadczenia [dot. Cz. Miłosza]; Zagubiona szansa; Różnica; Naprzód w przeszłość. − W wyd. [2] pominięto: Piosenki niewinności i doświadczenia, − dodano: Ludzie ludziom…? Ludzie Żydom…?; Nuda powtórzeń?
   Przekł. ang. szkicu Piosenki niewinności i doświadczenia: Miłosz: songs of innocence and experience. W: Czesław Miłosz. A Stockholm Conference, Kungl. Vitterhets Historie och Antikvitets Akademien. Stockholm 1992 s. 99-108, przedr. w: W: „Miłosz like a world”. Poet in the eyes of Polish literary critics. Franfurt am Main 2015 s. 229-242.
4. Zamiast. O twórczości Czesława Miłosza. [Szkice literackie]. Kr.: WL 2005, 275 s. Wyd. 2 zmien. tamże 2011.
   Nagroda Lit. Gdynia w kategorii eseju w 2006.
   Zawartość: Zamiast wstępu. – Powrót Miłosza; Chłopiec imieniem Tomasz; Z ukosa; Principia poetica Czesława Miłosza, czyli o „Ziemi Ulro”; Coś ty uczynił ludziom, Czesławie Miłoszu?; Diabeł i duszyczka; Abecadło Miłosza; Hymn [dot.: Trzy zimy]; Piosenki niewinności i doświadczenia [poz. 3]; Poezja jako wstawiennictwo; Wobec tego; Miłosz, poeta powtórzenia; Zamiast [dot.: Orfeusz i Eurydyka] ; Arcywzór biografii poety. – W wyd. 2 dodano: Książka z ruin; Redaktor i Poeta [dot. relacji Cz. Miłosza z J. Giedroyciem]; Oni dwaj i ona [dot. relacji z Z. Herbertem].
5. Echa idylli w literaturze polskiej doby nowoczesności i późnej nowoczesności. [Szkice literackie]. Kr.: Universitas 2007, 345 s.
   Nominacja do Nagrody Lit. Gdynia w kategorii eseju w 2008, Nagroda im. K. Wyki w 2009, przyznawana przez marszałka woj. małopolskiego i prezydenta m. Krakowa.
   Zawartość: W mateczniku poezji; Tropami tropów idyllicznych: Mit arkadyjski jako mit prometejski? Rozmowa żywych i umarłych [dot. Cz. Miłosza i T. Różewicza]; „Rozśpiewanemu jutru”, czyli idylla skorumpowana [dot. poezji socrealistycznej]; Pochwała communitas, czyli idylla demokratyczna [dot. T. Sułkowskiego]; „Luiza” [A. Bursy], czyli anty-idylla; Idylla kobyłecka i idylla własnego pokoju [dot. S. Swena Czachorowskiego i M. Białoszewskiego]; „Śpiewając w twoim języku moją melodię” [dot. P. Sommera]; Nowoczesnej idylli wersja romantyczna; Śmierci nie ma! [dot. L. Szenwalda]; Obory, czyli o nowej pastoralności; Masochista na Cyterze [dot. B. Schulza]; Ocean zrozumienia i współczucia [dot. T. Konwickiego]; Jedyna instancja [dot. M. Bieńczyka]; Zakończenie.
6. Szkice i rozprawy w książkach zbiorowych i czasopismach, m.in.: O poezji „traktatowej” [Cz. Miłosza]. „Pam. Lit.”1977 z. 3 s. 167-190. − Awangarda w kulturze literackiej międzywojnia. „Teksty”1979 nr 2 s. 116-131. − Miłosz, Premio Nobel. „Revista de Occidente”, Barcelona 1981 no 4 s. 129-137. − O „grzechu anielstwa”, czyli historia pewnego nieporozumienia. „Teksty” 1981 nr 4/5 s. 77-92 [dot. przedwojennej twórczości Cz. Miłosza]. − The place of Czesław Miłosz in Polish poetry. [Przeł.] L. Vallee. „Ironwood”, Tucson, AZ 1981 vol. 18 s. 172-178. − Poezija na dostoinstveni zborovi. [Przeł.] M. Karanfilovski. „Sovremenost”, Skopje 1981 nr 4 s. 186-196 [dot. Cz. Miłosza]. − O publiczności awangardowej w dwudziestoleciu międzywojennym. W: Publiczność literacka. Wr. 1982 s. 153-165. − Poeci i czytelnicy. (O strategiach pisarskich i stylach recepcji). W: Problemy awangardy. Katow. 1983 s. 41-66. − O „Miesiącach” Kazimierza Brandysa. W: Literatura źle obecna. Londyn 1984 s. 221-231. − Na nieludzkiej ziemi. „Kult. Niezal.”* 1985 nr 8 s. 3-20 [podp. pseud.: Florian Hryniewiecki]. − O „Traktacie poetyckim” Czesława Miłosza. W: Poznawanie Miłosza. Kr., Wr. 1985 s. 339-359. − O kłopotach, które biorą się z nadmiaru czytelników. W: Problemy wiedzy o kulturze. Wr. 1986 s. 371-382. − Les confins dans la littèrature polonaise contemporaine. (Mis en garde, promesse ou dèfi?). W: Les confins de l’ancienne Pologne. Lille 1988 s. 223-229. − Historia po wiedeńsku: Schulz – Schiele − Hitler. „Res Publica”1989 nr 1 s. 37-43, przekł. franc.: Une historie à la viennoise. „Lettre Internationale”, Paris 1991 nr 29 s. 56-59, przekł. włos.: Una storia viennese. „Lettera Internazionale”, Roma 1991 nr 31 s. 30-35. − Bez ostatniego argumentu. O „Zeszytach Literackich”. „Res Publica” 1990 nr 9 s. 15-25. − Literatura i wyobcowanie: casus Tadeusza Konwickiego. W: Literatura a wyobcowanie. Lubl. 1990 s. 265-274. − Awangarda Druga. W: Słownik literatury polskiej XX wieku. Wr., Wwa, Kr. 1992 s. 71-77. − Stanisław Baliński. W: Obraz literatury polskiej XIX i XX w. Ser. 6. Literatura polska w okresie międzywojennym. T. 3. Kr. 1993 s. 449-472. − Nieortodoksyjna religijność Vincenza. W: Studia o Stanisławie Vincenzie. Rzym, Lubl. 1994 s. 37-47. − Der Unterschied. Zur Beschreibung des Holocaust. W: Enttabuisierung. Bern, Berlin, Frankfurt am Main, New York, Paris, Wien 1996 s. 179-187. − Jak możliwa jest dziś historia literatury? W: Z perspektywy końca wieku. Pozn. 1997 s. 47-60. − Przygody myśli krytycznoliterackiej. W: Sporne sprawy polskiej literatury współczesnej. Wwa 1998 s. 209-241. – September 1939: die ungenutze Chance einer literarischen Verarbeitung. W: Erinnern, vergessen, verdrängen. Polnische und Deutsche Erfahrungen. Wiesbaden 1998 s. 210-226. − Between utopia and parody. The home for creative work. W: Framing the Polish home. Athens, Georgia 2002 s. 265-274. − Co się zdarzyło Sarah Kane? „Dialog” 2002 nr 4 s. 116-125. − O krytyce literackiej Kazimierza Wyki. W: Sporne postaci polskiej literatury współczesnej. Krytycy. Wwa 2003 s. 65-95. − Kipling i Conrad: spojrzenie z dwóch kątów imperium. „Res Publica Nowa” 2005 nr 4 s. 82-91; przekł. ang.: Kipling and Conrad. A Look From Different Angle of Empire. W: „Nineteenth Century Literature in English”. Seul 2005 vol.9-3 s. 363-385. – Białoszewski idylliczny. „Teksty Drugie” 2006 nr 5 s. 55-68. ‒ Pamięć w wersji kamp, czyli „Co robi łączniczka” Foksa & Libery. „Pozn. St. Polonist. Ser. Lit.” 2006 t. 13 s. 83-91; wersja ang.: Liberation from memory: memory, postmemory, or subverted memory in „What does the messenger girl do” by Foks & Libera. W: Germany, Poland, and postmemorial relations. New York 2012 s. 147-169. − Poeta kryterium estetycznego (o Adamie Zagajewskim). „Res Publica Nowa” 2006 nr 3 s. 56-62. − Co dalej? W: Co dalej, literaturo? Wwa 2008 s. 82-100. − Kłopoty z monografią. „Teksty Drugie” 2008 nr 6 s. 117-126. − Miłosz, uczestnik debaty. W: Inteligencja w Polsce. Wwa 2008 s. 403-423. − Kondycja dyskursywna, czyli literatura jako „matrix” natury ludzkiej. W: Jaka antropologia literatury jest nam dzisiaj potrzebna. Pozn. 2010 s. 31-37. − Szczęśliwy błąd. „Societas Communitas” 2010 [nr] 2 s. 87-98 [dot. „mowy nienawiści”]. − Od „grzechu anielstwa” do „uważności”, czyli poezja jako instalowanie się w świecie. „Teksty Drugie” 2011 nr 5 s. 24-36 [dot. Cz. Miłosza]. − Piękno. Słowo zapomniane? W:Nowe dwudziestolecie. Szkice o wartościach i poetykach prozy i poezji lat 1989-2009. Pozn. 2011 s. 7-20 [dot. piękna jako kategorii estetycznej]. − Pokolenie 1910 jako mroczny przedmiot pożądania historyka literatury. W: Pokolenie 1910. Świadkowie nowoczesności. Kr. 2012 s. 52-62. – Linoskoczek nad otchłanią normalnej nienormalności. „Przestrzenie Teorii” 2013 s. 37-47 [dot.: W. Gombrowicz: Ferdydurke]. – Literatura bez zobowiązań? O ludyczności w literaturze na przełomie wieków. W: Obraz literatury w komunikacji społecznej po roku ‘ 89. Wwa 2013 s. 337-367. – Niczym mydło w grze w scrabble. „Teksty Drugie” 2013 nr 6 s. 33-47 [dot. M. Tulli]. – Ameryka Miłosza, czyli Porażka nieuleczalnego Europejczyka. W: Rodzinny świat Czesława Miłosza. Kr. 2014 s. 115-122. – Ekstazy Jana Błońskiego. „Wielogłos” 2014 nr 4 s. 7-14. – Katastrofa jako metafora, czyli historia afektywna. W: Katastrofizm polski w XIX i XX wieku. Pozn. 2014 s. 269-288. – Historyczna teraźniejszość, czyli przestrzeń afektu. W: Ciała zdruzgotane, ciała oporne. Wwa 2015 s. 308-366. – Herbert – trickster. W: Nagła wyspa. Studia o pisarstwie Zbigniewa Herberta. Lublin 2015 s. 7-23. – Natręctwo niepamięci o Zagładzie. „Teksty Drugie” 2016 nr 6 s. 90-105. – Nie-poetyka, czyli W stronę paratopiczności. „Pozn. Studia Polonist. Ser. Lit.” 2017 [t.] 30 s. 19-27.

Prace redakcyjne

1. Cz. Miłosz: Eseje. Wybór i posł. M. Zaleski. Wwa: Świat Książki 2000, 445 s.
2. Magdalena Tulli. [Wstęp:] M. Zaleski. [Przeł.:] R. Staff, E. Kinsky. Kr.: Villa Decius. Arbeitsgruppe Literatur Polska 2000, 2001, 35 s.
   Tekst w jęz. niem. – Zawiera także fragm. Utworów M. Tulli.
3. Maski współczesności. O literaturze i kulturze XX wieku. Profesor Alinie Brodzkiej w siedemdziesiąte urodziny pod red. L. Burskiej i M. Zaleskiego. Wwa: IBL PAN 2001, 338 s. IBL PAN.
4. Cz. Miłosz: Dolina Issy. Lekcja literatury z Markiem Zaleskim. Kr.: WL 2009, 275 s.
   Tu tekst utworu oraz posł. M. Zaleskiego: Chłopiec imieniem Tomasz, s. 262-276.
5. L. Burska: Cytaty z życia i literatury. Oprac. M. Zaleski. Kr.: Universitas 2012, VIII, 439 s.
6. Warszawa Miłosza. Pod red. M. Zaleskiego. Warszawa: Stow. „Pro Cultura Litteraria”, Wydawn. IBL PAN 2013, 396 s.
7. Ciała zdruzgotane, ciała oporne. Afektywne lektury XX wieku. Pod red. A. Lipszyca i M. Zaleskiego. Warszawa: Wydawn. IBL PAN 2015, s. 375 s.

OPRACOWANIA (wybór)

• Ank. 2008, 2010, 2011, 2013.
• Wywiad: Wartości „respublikańskie”. Rozmowa z M. Zaleskim. W: P. Czapliński, P. Śliwiński: Kontrapunkt. Pozn. 1999.

Ogólne

• S. BURYŁA: Oblicza zagłady. „Słupskie Pr. Filolog. Seria Fil. Pol.” 2005 nr 4 [dot. też Z. Baumana i H. Grynberga].

Przygoda drugiej awangardy

• J. DRZEWUCKI: Katastrofizm i druga awangarda. „Życie Lit.” 1986 nr 19 [dot. też: J. Kryszak: Katastrofizm ocalający].
• A. BRODZKA. „Pam. Lit.” 1988 z. 1.
• R. MATUSZEWSKI: O „Przygodzie drugiej awangardy”. „Odra”1988 nr 11, przedr. w tegoż: Olśnienia i świadectwa. Wwa 1995.

Mądremu biada?

• L. BURSKA: Literatura polska i sprawa (też) polska. „Teksty” 1990 nr 4.
• A. HORUBAŁA: Poadorować imponderabilia? „Tyg. Lit.” 1990 nr 3, przedr. w tegoż: Marzenie o chuliganie. Wwa 1999.

Formy pamięci

• A. CZAJKOWSKA: W poszukiwaniu Podmiotu. „Teksty Drugie” 1997 nr 3.
• D. GAWIN: Wyprawy w przeszłość. „Tyg. Powsz.” 1997 nr 13.
• W. KRUPOWIES: Pamięć a literatura. „Prz. Hum.” 1997 nr 5.
• T. MIZERKIEWICZ: Pamięć i literatura. „Polonistyka” 1997 nr 2.
• A.W. PAWLUCZUK: Wehikuł pamięci. „Nowe Książ.” 1997 nr 1.
• M. PĄKCIŃSKI: Nieobecność. „Literatura” 1997 nr 11.
• S. SZYMUTKO: „Poststrukturalizm − poststrukturalizmem, ale…” W tegoż: Rzeczywistość jako zwątpienie w literaturze i literaturoznawstwie. Katow. 1998.
• F. MAZURKIEWICZ: Psychoanaliza i literackość. (O „Formach pamięci” Marka Zaleskiego i „Czarnych sezonach” Michała Głowińskiego). „Teksty Drugie” 1999 nr 1/2.
• D. WIECZORKOWSKA. „St. Filolog.” [T.] 1: 1999.
• T. DĄBROWSKI: Człowiek ponad tekstem. „Tyg. Powsz.”2004 nr 43.
• A. RZEPKOWSKA. „Lud” 2004 t. 88.

Zamiast

• J. BECZEK: Miłosza ocalenie chwili. „Gaz. Wybor.” 2005 nr 172.
• [T. Fiałkowski] Lektor: Rok później. „Tyg. Powsz.” 2005 nr 34.
• M. BERNACKI: Eseje, gawędy, szkice – o krytycznoliterackich obchodach „góry Miłosz”. „Świat i Sł.”2006 nr 1 [dot. też: E. Bieńkowska: W ogrodzie ziemskim].
• W. GRUCHAŁA: Świat powtórzony. „Pogranicza”2007 nr 1.
• D. OPACKA-WALASEK: Opowieść o poezji, która chce się przedrzeć do rzeczywistości. „Teksty Drugie”2007 nr 1/2.

Echa idylli w literaturze polskiej doby nowoczesności i późnej nowoczesności

• S. BURYŁA: Z idyllą przez stulecia. „Nowe Książ.” 2008 nr 6.
• T. CIEŚLAK-SOKOŁOWSKI: „Pastoral” jako tryb lektury polskiej literatury nowoczesnej. „Wieloglos” 2008 nr 1.
• A. CZABANOWSKA-WRÓBEL: „Takich ogrodów nie znajdziesz na świecie…”. „Teksty Drugie” 2009 nr 3.