Martynowski Franciszek Ksawery

Agnieszka Czajkowska

Historyk, archeolog, krytyk sztuki, teoretyk konserwacji zabytków, poszukiwacz starożytności polskich, felietonista, poeta, prozaik. Pseudonimy i kryptonimy: F.K.; F.K.M.; F.M.; F. Mar; Fr. Ksaw. Mart.; Franek Mazur; Franek z Piotrkowa; K.M; Karmazyn; Karol; Kropidło; M. Fr; Mazur F.K.; Nie-ja; Orsza [?]; Panfucy; W. Zagroda.

Informacje biograficzne. Urodził się 8 XII 1848 w Babczowie k. Radomska i tego samego dnia został ochrzczony przez ks. Zygmunta Kupczyńskiego, wuja Władysława Stanisława Reymonta. Był synem Szymona Martynowskiego i Justyny Sypniewskiej, niezamożnych mieszkańców wsi. Dzieciństwo i wczesną młodość spędził w Grocholicach (obecnie dzielnica Bełchatowa). Od 1862 r. uczęszczał do gimnazjum klasycznego w Piotrkowie Trybunalskim (matura w 1869 r.). W szkole poznał swoją przyszłą żonę, Aleksandrę Korzonówną, córkę Józefa, tłumacza przysięgłego, bratanicę Tadeusza Korzona, którego córka poślubiła Konrada Prószyńskiego (Promyka), Martynowski często ogłaszał swoje artykuły w wydawanych przez niego pismach, np. w „Gazecie Świątecznej”. Jesienią 1869 r., bez paszportu, nielegalnie przekroczywszy granicę, zjawił się w Krakowie; decyzją senatu został przyjęty w poczet „uczniów zwyczajnych Wydziału Filozoficznego” na Uniwersytecie Jagiellońskim. Od 1870 r. przez trzy lub cztery lata studiował historię, archeologię, literaturę, języki, etykę i estetykę, słuchając m.in. Józefa Kremera, Józefa Łepkowskiego, Franciszka Edwarda Matejki, Józefa Majera, Józefa Szujskiego, Stanisława Tarnowskiego. Równolegle ze studiami podjął współpracę z redakcjami „Strzechy”, „Włościanina” i „Zagrody”. Jako wolontariusz pracował w Bibliotece Jagiellońskiej. W tym czasie był pod stałą obserwacją tajnej policji. Podczas studiów został oskarżony przez Alfreda Szczepańskiego i Salomeę Jordanową o sprzeniewierzenie, nie zachowały się jednak dokumenty świadczące o wyniku wytoczonego mu procesu. W 1872 r. redagował „Włościanina” i „Zagrodę”. W 1873 r. przeniósł się do Lwowa. Nie była to decyzja dobrowolna. Został wplątany w proces Alfreda Barwińskiego i de facto nie mógł pozostać w Krakowie. Od 18 XII 1873, z polecenia Łepkowskiego, pracował przy inwentaryzacji i przewożeniu księgozbioru Czartoryskich z pałacu do zabudowań podominikańskich w Sieniawie. Praca, początkowo zaplanowana na trzy tygodnie, zakończyła się 31 III 1874. Z tego powodu Martynowski był zmuszony zabiegać o wypłacenie zwiększonego, należnego honorarium. Listy pisane do Władysława Czartoryskiego przyniosły spodziewany rezultat, a ich nadawca pozostał w Sieniawie do 24 IV 1874 jako gość właściciela majątku. Podczas pobytu prowadził w okolicy prace archeologiczne (ich efektem była publikacja Wykopaliska z Sieniawszczyzny, „Przewodnik Naukowy i Literacki” 1874, t. 1). Po ukończeniu studiów mieszkał we Lwowie (w 1876 r. jako młody literat niósł trumnę z ciałem S. Goszczyńskiego). W 1878 r. objął redakcję „Ruchu Literackiego”; do 15 VII 1878 przysposabiał go do tej funkcji dotychczasowy redaktor Agaton Giller, który został wydalony z Galicji. Martynowski w l. 1878–1880 był we Lwowie redaktorem „Przyjaciela Domowego” i „Gazety Wiejskiej”. Po ślubie zawartym w Krakowie w 1880 r. zamieszkał w Warszawie, współpracując z tytułami wszystkich zaborów (były to m.in. „Przegląd Lwowski”, „Ruch Literacki”, „Tydzień Literacki”, „Przewodnik Naukowy i Literacki”, „Szkice Społeczne i Literackie”, „Kurier Warszawski”, „Rola”, „Przegląd Tygodniowy”, „Strzecha”, „Włościanin”, „Zagroda”, „Kłosy”, „Ateneum”, „Biblioteka Warszawska”, „Biesiada Literacka”, w 1880 r. redagował „Przegląd Bibliograficzno-Archeologiczny” i „Spójnię”, organ towarzystwa o tej samej nazwie, którego był współzałożycielem i in.). Publikował dużo, podpisując artykuły pseudonimami i kryptonimami, a także anonimowo. W 1872 r. redagował „Włościanina” i „Zagrodę”. W 1881 r. odkrył cmentarzysko pogańskie w okolicach Grocholic (o czym informował „Przegląd Bibliograficzno-Archeologiczny” w 1881 r.), kilka lat później „Kłosy” (1889, nr 1261) podały informację o odkryciu przez niego jeszcze jednego podobnego obiektu w innym regionie. Przenosiny do Warszawy również nie były dobrowolne. Jak twierdzi Bożena Wierzbicka, „był to wyjazd wymuszony duszną sytuacją polityczną, aresztowaniami, konfiskatami i zamykaniem czasopism”. Wraz z Wojciechem Gersonem zainicjował w Warszawie kampanię dotyczącą wskrzeszenia ruchu na rzecz opieki nad zabytkami w Polsce. W 1888 r. razem z malarzem Józefem Pawłowskim powołał Spółkę Artystyczną Malarzy, Rzeźbiarzy i Budowniczych, znaną jako Salon Artystyczny lub Salon Artystyczny Józefa Pawłowskiego, której celem było organizowanie wystaw stałych sztuki „czystej” i stosowanej – poświęconych malarstwu artystów warszawskich – a także licytacji dzieł w Warszawie, Łodzi i Wilnie. Ostatnie dwa lata życia spędził w Częstochowie, gdzie na zaproszenie przeora Jasnej Góry, o. Euzebiusza Rejmana, pracował nad katalogiem skarbca jasnogórskiego. Mieszkał prawdopodobnie w III Alei NMP w budynku, który dziś już nie istnieje. Zmarł 13 X 1896 w Częstochowie. Pozostawił w rękopisie Wzory stylowe do sztuki kościelnej oraz Zarys dziejów sztuki kościelnej.

Kręgi twórczości. Martynowski był autorem pracowitym i wszechstronnym, konsekwentnie prezentującym własne poglądy historyczne i estetyczne, co prowadziło do polemik w prasie, m.in. Miłosza Kotarbińskiego („Głos. Tygodnik Literacko-Społeczno-Polityczny” 1886, nr 3). Na jego dorobek składają się utwory literackie – drobne wiersze i powiastki, wypowiedzi prasowe – recenzje, felietony, sprawozdania z wydarzeń i podejmowanych badań archeologicznych, polemiki, artykuły popularyzacyjne; a także monografie z zakresu estetyki, historii sztuki i prace podejmujące zagadnienia gospodarcze i społeczne. Twórczość poetycka Martynowskiego powstawała w początkowym etapie jego działalności, jest okazjonalna i epigońska, widać w niej naśladowanie Teofila Lenartowicza i Wincentego Pola. Powiastki mają przede wszystkim charakter dydaktyczny, są skierowane do czytelnika z ludu, odwołują się do chłopskiego (rzadziej miejskiego) środowiska, prezentują ideały pozytywistyczne i propagują postawy postępowe – apelują o udział w edukacji, o wyzwalanie inicjatywy rzemieślniczej, o solidarność i chłopską samopomoc, krytykują lichwiarstwo. W licznych artykułach prasowych Martynowski zdradzał zainteresowanie sprawami współczesnej sztuki, przede wszystkim architektury, problematyką konserwacji zabytków, a także nauki, gospodarki, życia społecznego, ruchu samopomocy chłopskiej, współczesnego budownictwa i muzealnictwa. Popularyzował wiedzę etnograficzną związaną z wierzeniami słowiańskimi i ich obrazem w literaturze ludowej. Był regionalistą – pisał o swoistości historycznej i kulturalnej miast, które znał, Piotrkowa Trybunalskiego oraz Warszawy. Miał duży talent satyryczny, jednym z jego najlepszych artykułów jest Zdobycie biblioteki („Tygodnik” 1884, nr 35–38), który w pewnym zakresie może zapowiadać treści z eseju Umberta Eco O bibliotece (B. Wierzbicka).

Poglądy literackie. Sądy na temat literatury wypowiadał najczęściej w kontekście zagadnień historii sztuki, podejmując problematykę estetyczną oraz recenzując bieżące wydawnictwa i wystawy. Szukał zbieżności między wyrazem poetyckim a kształtem i wymową rzeźby czy obrazu. Uważał, że istotą człowieka jest przynależność do dwóch sfer rzeczywistości – materialnej i „humanitarnej”, na którą składają się wytwory sztuki, w tym literatury, a także badania etnograficzne, filozoficzne, filologiczne itp. Akcentował nierównomierny postęp w tych dziedzinach – przyśpieszenie rozwoju nauk przyrodniczych i zaniedbanie sfery duchowej, co ma się przekładać na brak umiejętności rozumienia sztuki, widoczny zwłaszcza w społeczeństwie polskim. Twierdził, że w literaturze przejawia się „niespożyta prawda ducha” jednostki i narodu mających własną indywidualność (Na przełomie sztuki polskiej, 1882). Narodowość stanowiła dla niego ważne kryterium oceny twórczości. Uważał, że w dziejach literatury polskiej renesans był czasem sztuki narodowej (Mikołaj Rej z Nagłowic, „Zagroda” 1871, nr 20, 22; Na przełomie sztuki), wtedy idee greckie i rzymskie „otrzymały chrzest w dorzeczach Wisły” (Z domu i świątyni. Szkice i obrazy z przeszłości Polski, 1880). Równie wysoko cenił romantyzm. Aktywnie uczestniczył w sporach na temat planowanego pomnika Adama Mickiewicza, domagając się od autorów przedstawionych projektów wyrazu narodowego (Jeszcze w sprawie pomnika Mickiewicza…, „Echo” 1883, nr 140). Przekonywał o konieczności wytworzenia przez narody słowiańskie własnego stylu w sztuce, odrębnego od stylów europejskich, czerpiącego z wytworów sztuki ludowej.

Styl narodowy. Martynowski był niestrudzonym propagatorem idei narodowej zarówno w sferze sztuki, jak i w sferze gospodarczej oraz inwentaryzacji i konserwacji zabytków, które traktował jako znak czasu. Rozbudzał idee podniesienia poziomu uprzemysłowienia kraju, a także solidaryzmu narodowego w handlu i produkcji. Domagał się budowy muzeów na ziemiach polskich i tworzenia wystaw zarówno przemysłowych, jak i prezentujących dzieła sztuki, eksponaty numizmatyczne, znaleziska archeologiczne, zwłaszcza krajowe. Uważał, że powszechna znajomość stylów estetycznych przeszłości nie tylko kształtuje gusty współczesnych twórców i odbiorców sztuki czy architektury, ale także sprzyja poczuciu tożsamości. Poszukiwania stylu narodowego łączyły wielu historyków sztuki ostatniej ćwierci XIX w. (F. Sobieszczański, J. Łepkowski, W. Łuszczkiewicz), pośród nich Martynowski odznaczał się konkretnością stwierdzeń (O stylu wiślano-bałtyckim, „Wiek” 1887, nr 51).

Prowadził niestrudzoną kampanię na rzecz wykształcenia wśród czytelników poczucia estetyki i znajomości historycznych stylów w architekturze, malarstwie. Był (i jest) cenionym krytykiem sztuki, który włączał wszystkie rodzaje twórczości (także literaturę) do swoich koncepcji artystycznych.