Mazanowski Antoni

Ewa Grzęda

Krytyk literacki, historyk literatury, pedagog, tłumacz. Kryptonimy: A.M.; Antoni M.; Antoni Maz…; M; M*; Ma; ±.

Informacje biograficzne. Antoni Gabriel Mazanowski urodził się 10 VIII 1858 we wsi Horostyta k. Włodawy na Podlasiu jako jedno z pięciorga dzieci Jana Mazanowskiego (księdza unickiego, administratora lokalnej parafii, następnie parafii w Witorożu na Podlasiu pod Białą) i Anny z Szymańskich. Ojciec wskutek odmowy przejścia na prawosławie stracił probostwo, był internowany przez władze rosyjskie w Siedlcach, a następnie otrzymał nakaz osiedlenia się w Radomiu. Unikając dalszych represji, uciekł wraz z rodziną przez zieloną granicę i osiedlił się na stałe w Galicji. Antoni naukę rozpoczął w Białej Radziwiłłowskiej, następnie kontynuował ją w Siedlcach i Radomiu, a od 1876 r. w Gimnazjum im. Franciszka Józefa we Lwowie, gdzie w 1879 r. zdał maturę. W l. 1879–1883 studiował filologię polską oraz klasyczną, a także historię i filozofię na Uniwersytecie Lwowskim. Był m.in. słuchaczem Romana Pilata, Zygmunta Węclewskiego, Ludwika Ćwiklińskiego i Ksawerego Liskego. W 1881 r. został stypendystą Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie, a w 1882 r. aplikantem w Krajowym Archiwum Akt Grodzkich i Ziemskich we Lwowie. Po uzyskaniu stypendium sapieżyńskiego kontynuował studia na uniwersytetach w Monachium (1884/1885) i Bazylei (1885/1886). Jeszcze przed ukończeniem studiów od 1883 r. publikował artykuły na tematy literackie na łamach: „Ziarna”, „Dziennika Polskiego”, „Przewodnika Naukowego i Literackiego”, „Tygodnika Powszechnego”, „Kłosów”, „Prawdy”, „Gazety Lwowskiej” i „Muzeum”. W 1886 r. ożenił się z Anielą Pstrokońską. Po studiach wyjechał do Krakowa, ale nie otrzymawszy tam oczekiwanej posady nauczyciela gimnazjalnego, przeniósł się do Warszawy, gdzie w l. 1887–1888 pracował jako dziennikarz. W tym okresie współpracował z „Przeglądem Tygodniowym”, publikował również w „Ateneum” i „Tygodniku Ilustrowanym”. Ze względu na trudne warunki materialne przez krótki okres pomagał teściowi w gospodarowaniu majątkiem w Badowych Mściskach. Po kilku latach spędzonych w gub. warszawskiej wrócił do Galicji. Od 1891 r. nauczał w tamtejszych gimnazjach, początkowo jako zastępca nauczyciela w Gimnazjum IV we Lwowie, a po złożeniu egzaminu nauczycielskiego od 1893 r. na stanowisku nauczyciela gimnazjum w Stryju, następnie w Podgórzu k. Krakowa i w III Gimnazjum (im. Jana III Sobieskiego) w Krakowie, prowadząc równolegle badania nad literaturą polską i obcą oraz uprawiając krytykę literacką. W 1897 r. został członkiem Komisji do Badań w Zakresie Literatury i Oświaty w Polskiej Akademii Umiejętności. W l. 1908–1914 był dyrektorem Prywatnego Gimnazjum Żeńskiego Heleny Strażyńskiej oraz wykładał literaturę polską XIX w. na Wyższych Kursach dla Kobiet im. Adriana Branieckiego. Jako aktywny dydaktyk objął stanowisko kuratora wydawanego przez uczniów szkół średnich miesięcznika „Znicz” (1907–1913). Założył też pierwszą w Galicji czytelnię dla uczniów (1906). W 1908 r. otrzymał tytuł radcy szkolnego. Jako autor Uwag o nauce literatury polskiej w szkole średniej (1904) był zaangażowany w reformowanie dydaktyki nauczania języka polskiego w szkołach galicyjskich. Pod koniec życia opracował także Wypisy polskie na VII i VIII klasę gimnazjalną (1914). W 1913 r. wszedł w skład zarządu głównego Towarzystwa Popierania Prasy Katolickiej. Zmarł 24 XI 1916 w Krakowie, został pochowany na Nowym Cmentarzu Podgórskim.

Na pograniczu historii literatury i krytyki literackiej. Jako badacz literatury zajmował się przede wszystkim utworami okresu romantycznego i Młodej Polski, choć interesowali go też wybrani twórcy doby staropolskiej i pozytywiści. Od początku w pracach o profilu historycznoliterackim posługiwał się także aparatem krytycznoliterackim, a jego wypowiedzi często nie zachowywały obiektywizmu i były silnie nacechowane emocjonalnie. Zadebiutował rozprawką poświęconą wczesnej fazie romantyzmu polskiego: Balladomania po pierwszym wystąpieniu Mickiewicza („Ziarno” 1883, nr 8–11). Jego zainteresowania tą epoką ujawniły się też w następnych pracach z tego zakresu. Najważniejsze z nich to: studium Adam Mickiewicz od roku 1829–1832. Życie, rozwój umysłowy, geneza dzieła (1885), Przyczynek do życiorysu Antoniego Malczewskiego („Gazeta Lwowska” 1885, nr 7; według W. Hahna mylnie przypisywany A. Małeckiemu), rozprawa Stosunki i wzajemne sądy Mickiewicza, Słowackiego i Krasińskiego (dod. mies. „Przeglądu Tygodniowego” 1888, t. 2, wyd. osob. 1890), szkic Jedno z przeczuć Juliusza Słowackiego („Echo Muzyczne i Teatralne” 1890, nr 345–346), Kornel Ujejski („Przegląd Literacki” 1897, nr 17), „Balladyna” Słowackiego w szkole średniej („Muzeum” 1898), Klucz do symboliki „Anhellego” (1909). Większość tych prac charakteryzuje połączenie dyskursu historycznoliterackiego z dyskursem krytycznoliterackim. W ostatniej z wymienionych rozpraw Mazanowski odwołuje się do badań krytycznoliterackich nad twórczością Słowackiego i sprzecznych osądów krytyki dotyczących jego dzieła. Praca ta stanowi erudycyjne studium analityczne osadzające zarówno twórczość Juliusza Słowackiego, jak i analizowany utwór w kontekście estetycznym epoki. Mazanowski zauważa swoistą odrębność koncepcji poetyckich i przekonań filozoficznych poety – i cechę tę wysoko ocenia. Krytycznie odnosi się natomiast do zarzutów „bluszczowatości”, które wobec twórczości Słowackiego jako pierwszy sformułował Stanisław Tarnowski, broni także oryginalności Anhellego. We wczesnym okresie aktywności naukowo-krytycznej osobne szkice Mazanowski poświęcał również pisarzom z pokolenia pozytywistów: Elizie Orzeszkowej (Eliza Orzeszkowa, dod. mies. „Przeglądu Tygodniowego” 1887, t. 1) i Michałowi Bałuckiemu (tamże). Interesowała go też literatura obca i nowe prądy literackie (Granice naturalizmu w sztuce i literaturze, „Tygodnik Ilustrowany” 1888, nr 283–284); w ocenie tych tendencji nie wyszedł poza niemal powszechne w rodzimej krytyce narzekania na amoralizm Émile’a Zoli i jego następców, których prace nie wywołują wstrząsu etycznego, jak pełne poruszających scen dzieła wielkich historyków starożytności, lecz budzą wstręt. Niejako przy okazji wspominał o „wyuzdaniu wyobraźni” romantyków minorum gentium. Pisał też o Georgu Brandesie (Jerzy Brandes, „Tygodnik Powszechny” 1885, nr 6–8). Śledził i komentował najnowsze tendencje we współczesnych badaniach literaturoznawczych. W studium Przegląd najnowszych badań z historii literatury polskiej (1893–1896) (1897) krytykował biografizm i przecenianie przez współczesnych badaczy i krytyków literackich znaczenia wpływów literatur obcych na rodzimą twórczość. W późniejszym okresie osobne studium poświęcił również pisarzom rosyjskim Gorkij, Czechow, Wieresajew, Andrejew. Studia (1907). Interesowały go także zagadnienia teoretycznoliterackie (Nasza najnowsza powieść i jej wzory, „Biblioteka Warszawska” 1911, t. 4). 

Najważniejsze pisma krytycznoliterackie. Już w okresie warszawskim wypowiadał się na temat krytyki literackiej w Niemczech (O krytyce literackiej w Niemczech, „Ateneum” 1887, t. 1, z. 1), a po powrocie do Galicji – na temat niemieckiej estetyki (Ze studiów nad niemiecką estetyką, „Sprawozdanie Dyrektora c.k. Gimnazjum w Podgórzu za rok 1901–1902”, 1901–1902). W „Ateneum” pisał: „Krytyka jest »najmłodszym« geniuszem ludzkości – z wieku. Rozwija się ten geniusz i wzrasta potężnie, nie zadowala się bierną rolą interpretacji, lecz częstokroć staje się w pochodzie nowożytnych społeczeństw – inicjatywą. Obala on i niszczy zmurszałe dawne bogi. Krytyka wykazała ułomność romantyzmu – na całej przestrzeni Europy, krytyka zabiła niemiecką metafizykę, ona dopomogła francuskiej literaturze do zachowania dawnej przewagi, zachwianej przez romantyzm, ona duńskiej produkcji wyjednała prawo europejskiego obywatelstwa. Wszędzie, gdziekolwiek ją szanują i cenią, świadczy niezliczone dobrodziejstwa” (O krytyce literackiej). Jednocześnie zarzucał krytyce niemieckiej lat 80. XIX w. zamknięcie się w kręgu sztuki narodowej, zaniechanie badań komparatystycznych, stronniczość, rzemieślniczy poziom, a przede wszystkim szowinizm (tamże). W 1890 r. opublikował też recenzję Lalki Bolesława Prusa („Kłosy” 1890, nr 1288), zgłaszając m.in. zastrzeżenia do wiarygodności psychologicznej postaci Stanisława Wokulskiego.

Na początku drugiego dziesięciolecia modernizmu polskiego jako jeden z pierwszych dokonał syntetyzującego przeglądu literatury Młodej Polski (Młoda Polska w powieści, liryce i dramacie, 1902), zdając sobie sprawę, że jest to ujęcie niepełne, określił je jako „tendencyjne”. Termin „Młoda Polska” traktował szeroko i odnosił do pokolenia młodych autorów urodzonych ok. 1860 r. Uważał również, że w twórczości tego pokolenia trudno wskazać jeden dominujący prąd. Choć praca miała znamiona nowatorskie, spotkała się z negatywnym przyjęciem krytyki młodopolskiej. Wiele zarzutów, m.in. niezrozumienie najnowszych tendencji w literaturze, zwłaszcza typowego dla twórczości tego okresu indywidualizmu i podejmowania nowych tematów przez autorów współczesnych, subiektywność w wyborze omawianego materiału, a także dyletantyzm historycznoliteracki, wypunktował Antoni Potocki w recenzji tomu Mazanowskiego („Pamiętnik Literacki” 1902, z. 1–2). Pisał np., że „brak metody, indywidualność krytyczna rezonerska a niezdecydowana – odejmują tej książce wartość. Trzecia zaś okoliczność, że jest pierwszą pracą w swoim rodzaju, łagodzi zapewne winę, lecz nie uniewinnia”. Potocki twierdził także, że Mazanowskiego razi w autorach współczesnych to, co jest ich największą siłą. Negatywna opinia sprowokowała Mazanowskiego do dyskusji i obrony własnej koncepcji w artykule polemicznym (Panu Antoniemu Potockiemu w odpowiedzi na recenzję książki pt. „Młoda Polska w powieści, liryce i dramacie”, tamże). Ostatecznie nie zraziły go niepochlebne opinie krytyki modernistycznej na temat jego prekursorskiej syntezy i w następnych latach publikował utrzymane w podobnym duchu szkice o współczesnej literaturze.

Zasadniczą działalność krytycznoliteracką Mazanowski rozwinął na początku lat 90. XIX w., zaczął wówczas uprawiać także krytykę naukową. Po ponownym osiedleniu się w Galicji był sprawozdawcą literackim, a następnie współredaktorem wydawanego przez jezuitów „Przeglądu Powszechnego”. Literaturę współczesną rozpatrywał ze stanowiska katolickiego. Podobnie jak to zademonstrował w studium o Młodej Polsce, w literaturze najnowszej raził go indywidualizm, pesymizm, estetyzm, także erotyzm. W związku z tym tylko nieliczni twórcy tej epoki zyskali jego uznanie.

W tym czasie najpoważniejsze studia z zakresu krytyki naukowej publikował na łamach „Pamiętnika Literackiego”. Jeden z najobszerniejszych artykułów recenzyjnych poświęcił najnowszym rozprawom dotyczącym twórczości Henryka Sienkiewicza („Pamiętnik Literacki” 1902, z. 1–2). W recenzji omawiał najnowsze prace o Sienkiewiczu (S. Kozłowski, Trylogia historyczna. „Ogniem i mieczem”, „Potop”, „Pan Wołodyjowski”. Szkic krytyczny, 1900; J. Nowiński, Sienkiewicz, 1901; P. Chmielowski, Henryk Sienkiewicz w oświetleniu krytycznym, 1901), postulując potrzebę wydania większości rozproszonych artykułów na ten temat w jednym tomie. Dwa pierwsze analizowane studia ocenił jako mierne, za ich słabą stronę uznał koncentrowanie się ich autorów na zagadnieniach małej wagi. W uwagach o rozprawie Stanisława Kozłowskiego powoływał się na strategie w ocenie dzieła stosowane w krytyce romantycznej.

Z dezaprobatą odniósł się do uwag autora na temat kreacji bohaterów Sienkiewicza – zarówno męskich, jak i żeńskich. Sposoby argumentacji stosowanej przez Kozłowskiego określał mianem „archeologii estetycznej”. Stwierdził również, że książka nie przyczyni się do lepszego rozumienia twórczości pisarza. Józefatowi Nowińskiemu zarzucał z kolei nadmierny emocjonalizm w ocenie dzieł Sienkiewicza oraz przewagę dygresji niezwiązanych bezpośrednio z omawianą problematyką, a promujących własne osiągnięcia badawcze. Z pewną dozą aprobaty wyraził się o zadeklarowanym przez Nowińskiego entuzjastycznym uwielbieniu dla Sienkiewicza. Zdecydowanie wyżej ocenił szczegółowo książkę Piotra Chmielowskiego, uznając, że jego dzieło o Sienkiewiczu należy do najlepszych studiów, jakie wydano o autorze Trylogii. Oprócz wyżej wskazanych prac w artykule recenzyjnym odniósł się także do dwóch innych drobnych przyczynków dotyczących twórczości Sienkiewicza (O. Marucchi, G. Semeria). Następny ważny artykuł recenzyjny autorstwa Mazanowskiego ogłoszony w „Pamiętniku Literackim” (1902, z. 3) został poświęcony książce Ferdynanda Hoesicka Sienkiewicz jako felietonista. Zapomniane kartki z teki Litwosa (1873–1883). Mazanowski pozytywnie ocenił zastosowaną w niej koncepcję narracji. Ważnym głosem w dyskusji nad kondycją polskiego literaturoznawstwa była też ogłoszona przez Mazanowskiego w „Pamiętniku Literackim” (1904, z. 3) recenzja rozprawy Konstantego Wojciechowskiego Werter w Polsce (1904). Krytyk uwypuklił w niej znaczenie ówczesnych badań komparatystycznych. Docenił również sumienność opracowania Wojciechowskiego, uznając je za wyczerpujące i wszechstronne. Na łamach „Przeglądu Powszechnego” publikował również inne szkice z pogranicza historii literatury i krytyki literackiej (np. Powieść dawniej a dziś, „Przegląd Powszechny” 1916, z. 5; Współczesna galeria powieściopisarek polskich, tamże, z. 6). Pod koniec życia napisał także aprobatywny szkic o poezji legionowej (O poezji Legionów. Szkic tymczasowy, tamże, z. 1).

Metodyk, pedagog i popularyzator wiedzy o literaturze. Jako nauczyciel i pedagog z zamiłowania czynnie angażował się też w reformę nauczania języka polskiego w galicyjskich szkołach średnich. Wraz z bratem Mikołajem napisał Podręcznik do dziejów literatury polskiej (1901). W szkicu Uwagi o nauce literatury polskiej w szkole średniej (1904) domagał się większej samodzielności uczniów w recepcji lektur, wprowadzenia do programów nauczania zagadnień z obszaru estetyki dzieła literackiego, a do programów szkolnych literatury współczesnej w większym wyborze. Z myślą o unowocześnieniu sposobów nauczania w gimnazjach galicyjskich opracował Wypisy polskie na VII–VIII klasę gimnazjalną (1914). Miały one charakter nowatorski ze względu na staranną selekcję materiału doprowadzonego do współczesności, choć nie były pozbawione usterek. Ponadto na użytek młodzieży szkolnej i szerokiej popularyzacji wiedzy o polskich pisarzach i literaturze rodzimej opracował również charakterystyki znanych i uznanych pisarzy i poetów: Adama Mickiewicza (1897), Kornela Ujejskiego (1898), Jana Kochanowskiego (1898), Ignacego Krasickiego (1901), Stanisława Wyspiańskiego (1907), Kazimierza Tetmajera (1911) i Marii Konopnickiej (1912). Weszły one do „Biblioteki Powszechnej” wydawanej w Złoczowie przez Wilhelma Zuckerkandla.

Podsumowanie. Działalność krytycznoliteracka Mazanowskiego nakładała się na jego aktywność historycznoliteracką, popularyzatorską i dydaktyczną. Był on zarówno obserwatorem i komentatorem najnowszych zjawisk i tendencji w literaturze polskiej i sporadycznie obcej, jak i badaczem literatury romantycznej. W sądach o literaturze współczesnej cechował go swoisty konserwatyzm wynikający z jego przekonań religijnych i społecznych, bliska mu była perspektywa narodowa i katolicka. Jego wypowiedzi budziły różne polemiki, zwłaszcza w środowisku krytyków młodszego pokolenia, był również ostro krytykowany za rozmaite nieścisłości w opracowaniach charakterystyk pisarzy polskich i w streszczeniach dzieł literackich. Mimo to zapisał się jako prekursor syntetyzujących badań nad literaturą Młodej Polski. Podejmował też nowe tematy, takie jak np. współczesne pisarstwo kobiet czy problematyka topografii w Panu Tadeuszu. Był niestrudzonym popularyzatorem wiedzy o literaturze. W pewnym okresie oprócz krytyki literackiej uprawiał również krytykę naukową. Współpracował z ważnymi polskimi organami prasowymi, a przede wszystkim ze szkołą.