Minkiewicz Romuald Kazimierz

Jarosław Ławski

Dramatopisarz, poeta, publicysta, przyrodnik, działacz społeczny i polityczny. Pseudonimy i kryptonimy: K. Romin; Kazim. Romin; Kazimierz Romin; Marmeladka; R.M.; Zenon.

Informacje biograficzne. Urodził się w Suwałkach 17 II 1878 jako syn Kazimierza, urzędnika suwalskiego, oraz Karoliny z Michałowskich. Miał brata, gen. Henryka Minkiewicza (1880–1940), zamordowanego w Katyniu. Uczył się w Mariampolu (gimnazjum). Studiował nauki przyrodnicze (1895–1900) na Uniwersytecie Petersburskim. W czasie studiów związał się z PPS. Aresztowany za działalność konspiracyjną, wydalony z Petersburga i uczelni, ukończył studia na Uniwersytecie Państwowym w Kazaniu, gdzie został zatrudniony jako asystent prowadzący zajęcia w Katedrze Zoologii i Anatomii Porównawczej. W 1909 r. doktoryzował się w Kazaniu. Debiutował naukowo w 1901 r. pracami z zakresu protozoologii (nauki o pierwotniakach). W Kazaniu uczestniczył aktywnie w życiu tamtejszych Polaków. W l. 1898–1907 prowadził badania hydrobiologiczne w Bołogoje w Rosji, w Sewastopolu, Banyuls-sur-Mer, Villefranche-sur-Mer k. Nicei. Należał do Warszawskiego Okręgowego Komitetu Robotniczego PPS, jego frakcji wzywającej do czynnego oporu. Został aresztowany 20 VIII 1905, więziony w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej. Zwolniony po 30 X 1905. Chory na płuca, wyjechał do Zakopanego, dokąd od 1904 r. powracał przez kilkanaście lat. W Zakopanem, Poroninie i Kościelisku tworzył grupę zwolenników myśli Edwarda Abramowskiego wraz z Władysławem Orkanem, Józefem i Dionizym Bekami, Julianem Kowalczykiem, pielęgnując ideę „komuny duchowej” (O pełni życia i o komunie duchowej, 1907). W Zakopanem prowadził aktywne życie kulturalne, odczytowe, prezentując swe utwory literackie i idee naukowe. Debiutował poetycko w 1903 r. utworami Smutna bajka. Kołysanka robotnicza, a w dziedzinie dramatu napisanym w 1909 r. Lucjanem. Dramatem współczesnym i przyszłych pokoleń. Pięcioma aktami z prologiem (1911) dedykowanym pamięci Słowackiego („Prochom bezdomnym Króla-Ducha poezji polskiej”). Szczególne nasilenie jego twórczości dramaturgicznej, poetyckiej i krytycznoliterackiej przypada na l. 1905–1927, po 1927 r. wydawał głównie prace publicystyczne. Pracę naukową (1903–1913) kontynuował we Francji i w Belgii, Monako, Villefranche-sur-Mer, stacji oceanicznej Roscoff na Półwyspie Bretońskim, Paryżu i Brukseli. W l. 1914–1916 mieszkał w Zakopanem, od 1916 r. do końca życia w Warszawie. Od 1918 r. w Wolnej Wszechnicy Polskiej wykładał biologię, był honorowym docentem, profesorem biologii na Wydziale Nauk Matematyczno-Przyrodniczych Wolnej Wszechnicy Polskiej (1918–1939). W 1918 r. był współinicjatorem powołania Instytutu Biologii Doświadczalnej im. Marcelego Nenckiego przy Towarzystwie Naukowym Warszawskim (Instytut powołano w 1920 r.) i wielu innych instytucji. Był też sygnatariuszem listu protestacyjnego przeciw usunięciu z katedry na UW prof. Szymona Askenazego (1920). Publikował pisma propagujące idee socjalizmu i zwalczające jego błędy w „Trybunie”, „Robotniku”, a także w broszurze-pamflecie Klika warszawska O.K.R.P. P. S. (1928). Bronił idei nauki polskiej i niezależności uniwersytetu (Młodzież a uniwersytet (z powodu zajść krakowskich). Rozważania ogólne i historyczne, przedłożenia doraźne, konkretne plany naprawy stosunków, 1911; O polską twórczość naukową, 1922). Był zafascynowany postacią Józefa Piłsudskiego (wiersz Nim zorza zagaśnie, „Trybuna” 1907). Minkiewicz angażował się w życie Suwałk i Suwalszczyzny. W 1920 r. w czasie wojny z bolszewikami pisywał płomienne artykuły w „Dzienniku Suwalskim”. Jako przedstawiciel Zarządu Rady Ludowej Okręgu Suwalskiego prowadził rozmowy z dowódcami wojsk litewskich, które wkroczyły do Suwałk, opowiadając się jednoznacznie za przynależnością Suwalszczyzny do Polski. II wojna światowa zastała go w Warszawie, gdzie pracował naukowo. Trafiony w kolano w czasie powstania warszawskiego, zmarł w szpitalu 24 VIII 1944. Był żonaty z Aleksandrą z Borkowskich Przewoską, bezdzietny. Jego archiwum przechowuje Pracownia Etologii Zakładu Neurofizjologii Instytutu Biologii Doświadczalnej im. Nenckiego. Spoczywa na cmentarzu Czerniakowskim w Warszawie.

Kręgi zainteresowań. Zajmował się popularyzacją nauki w pismach „Przyroda”, „Wszechświat” i broszurach (Pochodzenie człowieka, 1912; Rozwój ziemi i życia, 1912; Historia ziemi i istot żyjących, 1904). Był zaangażowanym publicystą i redaktorem (w sumie ok. 100 artykułów m.in. w „Myśli Wolnej”, „Życiu Wolnym”, „Robotniku”, „Ogniwie”). Niektóre jego prace z obszaru nauki i jej popularyzacji wpisywały się w dyskusje światopoglądowe toczone przez modernistów, np. recenzja książki Ilji Miecznikowa O naturze ludzkiej. Zarys filozofii optymistycznej (1905), z którą polemizował w pracy O dysharmoniach w naturze ludzkiej, śmierci naturalnej i tzw. instynkcie śmierci (Uwagi krytyczne nad książką prof. Miecznikowa) („Ogniwo” 1905, nr 3–4, 682, wyd. osob. 1905). Gros swoich poglądów zawarł w książkach: O pełni życia i o komunie duchowej (1907) oraz U wiecznych wrót tęsknicy (1910). Prace literackie publikował w „Sfinksie”, „Ogniwie”, „Naprzodzie”, „Przedświcie”, „Nowej Gazecie” i „Robotniku”, „Trybunie”, „Wolnomyślicielu Polskim”. Twórczość literacka Minkiewicza nie zyskała ani popularności, ani uznania z wielu powodów (język młodopolski, trudne treści).

Poglądy krytycznoliterackie. Praca krytycznoliteracko-filozoficzno-społeczna Minkiewicza O pełni życia i o komunie duchowej była pierwotnie odczytem prezentowanym w Krakowie (14 V 1906). Zawierająca motta z Adama Mickiewicza i Juliusza Słowackiego książka była poprzedzona wstępem z cytatmi z prac Tancrediego Canonica, włoskiego znawcy idei Andrzeja Towiańskiego, oraz Maurice’a Maeterlincka i Friedricha Nietzschego. Tom składał się z czterech części. W części pierwszej Akt stworzenia (odwołującej się do idei F. Nietzschego, M. Stirnera, R. Wagnera, M. Maeterlincka) autor głosił pochwały indywidualizmu, „odsłonięcia świętej tajemnicy mojej Jaźni”. Tę nienową ideę „stworzenia siebie”, „ja” głębokiego ukierunkowuje jednak antypesymistycznie, przeciw wielkim formom pasywizmu, nihilizmu i abnegacji. Od postulatu „poszukiwania Boga swego” (w sobie) i „stworzenia siebie” przechodzi do apologii socjalizmu jako formy wolności i aktywizmu (powołuje się przy tym na K. Marksa, F. Engelsa i K. Kautsky’ego). Jego celem jest „stworzenie realnej możności swobodnego określania siebie i rozwoju dla każdej jednostki człowieczej”. Przeciwnik komunizmu i sowieckiego totalitaryzmu (w latach międzywojnia), Minkiewicz nadawał idei socjalistycznej rys wyraźnie antropologiczny, prezentując ją jako nowoczesną formę samowyzwolenia umożliwiającego naukowe, estetyczne i nawet filozoficzno-metafizyczne poszukiwania tajemnicy świata. Pisarz odrzucał skrajny scjentyzm, akcentując, że istotą człowieczeństwa jest wolne, nieskrępowane penetrowanie nieodgadnionej tajemnicy istnienia. Z tego punktu widzenia osądzał też literaturę i pisarzy, polemizując z poglądami Tadeusza Micińskiego (Fundamenty Nowej Polski). W części trzeciej Akordy przyszłości formułuje postulat stworzenia więzi duchowej między ludźmi: „Komuna duchowa to spontaniczny, zupełnie luźny […] związek jednostek dążących do znalezienia i urzeczywistnienia siebie, jednostek, pomiędzy duszami których srebrzysty pająk sympatii przeciągnął już swą jedwabną niteczkę” (tamże, cz. 3). Koncepcje Minkiewicza nosiły znamiona utopii antropologicznej, epistemologicznej i estetycznej. Zwłaszcza idea wewnętrznego Boga in statu nascendi, „ludzi bogów”, „Chrystusowych sobowtórów” wypływała z tak sprzecznych źródeł, jak nietzscheanizm, idee Króla-Ducha Słowackiego, socjalizm (którego założenia wyraźnie zwracały się w kierunku indywidualistycznym), ezoteryzm, które współbrzmiały z ideami Chrystusowego lucyferyzmu Tadeusza Micińskiego, Boga ewolucji (P. Teilhard de Chardin) i Maxa Schelera (Miejsce człowieka w kosmosie).

Idee te znalazły rozwinięcie w jedynej książce stricte krytycznoliterackiej Minkiewicza U wiecznych wrót tęsknicy zawierającej części: 1. Tchnienie wieczności w poezji Stanisława Wyspiańskiego; 2. Hymny Jana Kasprowicza (o sercu człowieczym powieść hiobowa) i 3. Mądrość i pogoda Leopolda Staffa (pisane w Zakopanem). Książkę poprzedza dedykacja: „Wędrowcom tęskniącym i drogą znużonym i tym, co wchodzą w szlaki tułacze, ten Kielich Goryczy i Mocy podaję”. W Słowie wstępnym Minkiewicz odrzuca ideę „psychologii twórczości”, co jest wyraźnym gestem antymodernistycznym: „Bowiem nie jest mi tajne, że zamkniętą jest dla nas na zawsze i niedostępną dziedzina pojawiania się następczego stanów twórczych w duszy jakiegoś twórcy, wiązanie się ich wzajemnego w długie spojone ogniwa wyświetlania się ich zarysów i wykrystalizowania kształtów, uzewnętrznianych wreszcie w skończonej formie tworu” (tamże). Inspirowany naukowymi badaniami Minkiewicza sceptycyzm (agnostycyzm) poznawczy odrzuca możliwość stworzenia „psychologii twórczości”, „bowiem poznanie jej, zbadanie i odtworzenie jest absolutnie niemożliwe”. Autor pisze językiem wzniosłym, zmetaforyzowanym, przerywając tok myślenia długimi, doskonale dobranymi cytatami. Część poświęcona Wyspiańskiemu to „Przemówienie na obchodzie żałobnym w Krakowie w dniu 8 grudnia 1907 roku”. Imituje ono poetykę rapsodu, hymnu, trenu. Wyspiański to „Wieszcz, Mocarz spiżowych, nieprzebrzmiałych słów”, „Harfiarz gędźnych, z tęczowych snów zwitych strun serca człowieczego, łkających wieczystą tęsknotą »za tem, co hej – w oddali«” (tamże, cz. 1). W rozwinięciu tej wzniosło-poetyckiej części krytyk wskazuje oryginalne cechy muzy autora Achilleis: odrzucenie „żalów egotycznych”, ideę twórczości jako „niewyczerpanej” aktywności człowieka, „zbratanie się ze śmiercią”, „zespolone […] z twórczością”, idee „Wieczności”, „Nieskończoności” wyrażające się w twórczości (a nie w religii).

Analizując Hymny Kasprowicza (tamże, cz. 2), Minkiewicz akcentuje heroizm istnienia, który wydobywa poeta: „[…] nad rozsypującym się, przez pleśnie niemocy i świdrujące robactwo grzechu i cierpień toczonych jej próchnem przeróżne się krzewią rośliny” (tamże). Pisarz tworzy z cytatów poetyckich swoisty poemat krytycznoliteracki (występując bardziej jako rapsod i retor niż interpretator), podkreślają rangę bolesnych „Hiobowych”, „Dantejskich”, „miarę ludzką przechodzących hymnów” (tamże). Wychodząc z tych samych przesłanek, Minkiewicz przeprowadza analizę poezji Leopolda Staffa, akcentuje optymizm poety („»Prawdą jest, co duszę cieszy«”), który poddaje z kolei krytyce jako formę eskapizmu, egoizmu i „burżuazyjnej mądrości użycia” kulminującej w „rozpasaniu” (tamże, cz. 3). Minkiewicz propaguje ideał Epikteta, który charakteryzują: czyn, cel, tworzenie i poszukiwanie. Ocena poezji Staffa wypada negatywnie: „Gałęzi kwitnącej, na grobie twej duszy wyrosłej, przyjąć nie mogę” (tamże).

Ideę okucia tęsknoty (nastroju, melancholii), opanowania rozpaczy egzystencjalnej przez wolę, pracę, czyn wyrażają wszystkie pisma krytyczne Minkiewicza. Jako polemista i krytyk potrafił być ironiczny i sarkastyczny. Do pism polemicznych o charakterze naukowym przemycał cytaty z pism literackich i filozoficznych (od A. Asnyka i A. Mickiewicza po A. Cieszkowskiego). Zaprzyjaźniony ze Stefanem Żeromskim, miał odwagę przeprowadzić krytyczną analizę Róży w artykule Dramat duszy polskiej (Józefa Katerli: „Róża” – dramat niesceniczny) („Krytyka” 1909, t. 4, z. 8–9). W dziele dostrzegł „przejrzenie na wskroś polskiego życia” i jego diagnozy: „[…] kajdany niemocy własnej i obcej niewoli”, wynikającej z „niemocy Ducha Narodu”. Egzaltowany styl wypowiedzi o duszy polskiej po rewolucji 1905 r. („Stargał się ofiarny lud. Wyniszczał w głodzie strajków”) prowadzi do krytycznej oceny niekonsekwencji Żeromskiego w warstwie światopoglądowej.

W pracach polemicznych (także naukowych i publicystycznych, politycznych, wolnomyślicielskich) Minkiewicz bywał ostry, dosadny. Odpowiadając na krytyczny artykuł Józefa Weyssenhoffa O laurach Wyspiańskiego w artykule Czyn Imci pana Józefa Podfilipskiego z Konopi („Krytyka” 1909, t. 3, z. 10), pisał ironizująco: „Nagle nadeszła skądciś wielce »uczona« owca z tysięcznej trzody panów Podfilipskich, co wielce smakowała w liściu laurowym, a nigdy do gajów, kędy laur się krzewi, trafić nie mogła… Aż tu, o dobry Panurgu! – leży stos laurów, gotowy! Głowa w radości szale kołuje (zwykła owcom słabość). Więc rzuca się żądzą opętana, i żre, i pożera wezgłowia Mistrza laury… A zjadłszy liści sporo, pojrzała wzgardliwie na zewłok Mocarza, i pędem wraca ku stadu, z daleka bekliwie wołając: »Widziałam! Leży… Nieciekawy… Taki prawie, jak nasz pastuch z Konopi. Już to nasz dziedzic, pan Józef, stokroć od niego piękniejszy!«. Zgodziły się siostry trzodne… Aliści niektóre – zazdrosne czy ciekawe – pobiegły truchcikiem na Skałkę, zerknąć i laurów uszczknąć wiązeczkę…” (tamże). 

Opozycje. Działalność krytycznoliteracka Minkiewicza tylko z pozoru wpisuje się w główny nurt krytyki młodopolskiej operującej cytatem z dzieła, kwiecistym, metaforycznym językiem, którego słowami-symbolami są „tęsknica”, „wieczność”, „nieskończoność”. Na powierzchowną diagnozę wskazuje modernistyczna maniera stylistyczna autora, którą przełamuje on tylko w partiach polemicznych, ironicznych lub zabarwionych filozoficznie. Minkiewicz stale przekracza horyzont tego, co dopuszczalne w nauce, za sprawą literackiej metafizyki twórczości oraz indywidualizmu, i zarazem kwestionuje to, co panuje w literaturze jego czasów, przez przywoływanie inspiracji płynących z filozofii, nauk biologicznych, a nawet ezoteryki i ideologii. Słabą stroną jego pisarstwa jest język uwięziony w stylistycznej manierze młodopolskiej. Odkrycie, że za tym językiem kryje się myśl własna, nowa, pełna sprzeczności, prowadzi do konkluzji, że był on na tle krytyki młodopolskiej postacią nietuzinkową i oryginalną.