Mizler de Kolof Lorenz (Wawrzyniec)

Katarzyna Chlewicka

Wydawca, pisarz, krytyk literacki, drukarz, księgarz, tłumacz, teoretyk muzyki, lekarz. Pseudonimy i kryptonimy: ein Gelehrter aus Wilna; M. de K. (łac. Laurentius Mizlerus, niem. Lorenz Christoph Mitzler).

Informacje biograficzne. Lorenz Christoph (Wawrzyniec Krzysztof) Mizler (Mitzler, Micler) de Kolof urodził się 25 VII 1711 w Heidenheim w Wirtembergii jako syn Johanna Georga Mizlera, urzędnika w służbie margrabiego von Brandenburg-Ansbach, oraz Anny Barbary z d. Stumpff. W 1731 r. podjął studia teologiczne i filozoficzne na uniwersytecie w Lipsku, a następnie studiował medycynę i prawo w Wittenberdze. Od 1737 r. wykładał w Lipsku matematykę, filozofię i historię muzyki. W l. 1736–1754 wydawał czasopismo „Musikalische Bibliothek”, był również współzałożycielem pierwszego niemieckiego Towarzystwa Muzycznego (Correspondirende Societät der musikalischen Wissenschaften), do którego należeli m.in. Georg Friedrich Händel i Johann Sebastian Bach, oraz właścicielem księgarni nakładowej dzieł muzycznych. Oparta na racjonalistycznych założeniach Christiana Wolffa naukowa teoria dźwięków, której podstawy Mizler opracował i ogłosił w rozprawie Anfangsgründe des Generalbasses (1739; Podstawy do nauki kontrapunktu), odbiła się głośnym echem w niemieckim środowisku intelektualnym, przynosząc również wiele reakcji krytycznych. Do Polski Mizler przybył w 1743 r. jako protegowany Johanna Christopha Gottscheda (opublikował z własną przedmową polski przekład jego dzieła Pierwsze prawdy całej filozofii, 1760) i objął w Końskich posadę nauczyciela oraz bibliotekarza w domu podkanclerza (późniejszego kanclerza) wielkiego koronnego Jana Małachowskiego. W 1747 r. na uniwersytecie w Erfurcie uzyskał stopień doktora medycyny. Od 1749 r. mieszkał w Warszawie, gdzie początkowo utrzymywał się z praktyki lekarskiej, otrzymując w 1753 r. tytuł lekarza nadwornego Augusta III. Przy wsparciu referendarza koronnego (późniejszego biskupa kijowskiego) Józefa Andrzeja Załuskiego założył w 1753 r. pierwsze w Warszawie czasopismo uczone „Warschauer Bibliothek”, którego wydawania musiał jednak zaprzestać w 1755 r. z powodu zamieszczanych na jego łamach krytycznych uwag pod adresem polskiej szlachty. W l. 1755–1756 dzięki mecenatowi księcia Józefa Aleksandra Jabłonowskiego wydawał czasopismo uczone „Acta Litteraria”, a od 1758 r. „Nowe Wiadomości Ekonomiczne i Uczone”, pierwsze czasopismo popularnonaukowe w Warszawie. Mizler był właścicielem uruchomionej w 1756 r. pierwszej w Warszawie świeckiej drukarni, w której wydawał m.in. dzieła pochodzące ze zbiorów Biblioteki Załuskich. Za naukową edycję Historiarum Poloniae Wawrzyńca Jana Rudawskiego w 1755 r. otrzymał tytuł historiografa Królestwa Polskiego, a za wydanie pięciotomowego zbioru Historiarum Poloniae et Magni Ducatus Lithuaniae (1761–1777) król odznaczył go medalem Merentibus. Mizler był jednym z inicjatorów powołania Towarzystwa Literatów w Warszawie w 1765 r. Od 1765 r. aż do śmierci uczestniczył w wydawaniu warszawskiego „Monitora” (1765–1785), początkowo tylko jako drukarz, później również jako redaktor i autor. W 1768 r. sejm potwierdził tytuł szlachecki nadany mu przez Augusta III w 1755 r. Mizler de Kolof zmarł 8 V 1778 w Warszawie.

Działalność recenzencka. Na kształtowanie się poglądów Mizlera największy wpływ miały oświeceniowe teorie Wolffa oraz Gottscheda, z którymi zetknął się podczas studiów i pobytu w Lipsku w l. 1731–1743. Od Gottscheda, czołowego reformatora kultury i literatury w Niemczech 1. poł. XVIII w., Mizler przejął optymistyczne przekonanie o możliwości postępu społecznego opartego na racjonalizmie i utylitaryzmie. W tym duchu podejmował próby transferu nowych sposobów myślenia oraz infrastruktury naukowej na grunt polski. Swoją działalność w Polsce traktował jako misję i kontynuował ją niezrażony konfliktami, jakie wynikały z konfrontacji oświeconego Niemca mieszczańskiego pochodzenia z polskim sarmatyzmem i konserwatyzmem. Siebie samego określał przy tym jako jednego „z pierwszych apostołów filozofii Wolffa” w Polsce („Warschauer Bibliothek” 1754, z. 2). Jego pionierska rola w polskiej kulturze XVIII w. znalazła potwierdzenie we współczesnych badaniach naukowych, które przyniosły mu status „prekursora oświecenia” (M. Klimowicz) czy „radykalnego reformatora” (L. Felbick). Działalność krytycznoliteracka Mizlera związana była głównie z wydawanymi przez niego w Warszawie czasopismami. W publikowanej po niemiecku „Warschauer Bibliothek” (1753–1755) oraz jej łacińskiej kontynuacji „Acta Litteraria” zamieszczał m.in. wyciągi z rękopiśmiennych i drukowanych dzieł z XVI i XVII w. z Biblioteki Załuskich, opatrując je komentarzami krytycznymi bezpośrednio w tekście lub w przypisach. Przełomowy charakter dla kształtowania się krytyki naukowej i literackiej miały jednak stałe rubryki poświęcone polskim nowościom wydawniczym (Neue polnische Bücher i Nova litteraria Polonica). Obok not bibliograficznych znalazły się w nich również krótsze i dłuższe omówienia spełniające kryteria wypowiedzi recenzyjnej z wyraźnie zaznaczonymi elementami deskryptywnymi i wartościującymi. W zamieszczonym w „Warschauer Bibliothek” omówieniu zbioru wierszy łacińskich Podhorecensia (1754) Jerzego Karola Skopa krytycznej analizie autor poddał błędy językowe, stylistyczne i metryczne. W wydanym przez Jabłonowskiego spisie pisarzy polskich Museum Polonum (1752) zwracał natomiast uwagę na błędy rzeczowe i brak pełnej informacji bibliograficznej. Recenzja przyjętej w Polsce z oburzeniem adaptacji satyr Nicolasa Boileau pióra Załuskiego (1753) posłużyła z kolei Mizlerowi za pretekst do rozważań nad prawem do wolności wypowiedzi i uprawiania krytyki, które w Polsce było jego zdaniem kwestionowane: „Wielu w Polsce nie może znieść prawdy. Pomimo tego, że ma tu panować wolność, chce się najuczciwszych pisarzy uczynić niewolnikami” („Warschauer Bibliothek” 1754, z. 3; jeśli nie podano inaczej, tu i dalej tłumaczenie własne). Najdłuższe omówienie w „Warschauer Bibliothek” Mizler poświęcił trzem pierwszym tomom zbioru poezji i dramatów Zebranie rytmów przez wierszopisów żyjących lub naszego wieku zeszłych pisanych (1752–1756) zawierającym utwory Elżbiety Drużbackiej i Załuskiego. Chwalił w nich m.in. czystość języka i inwencję poetycką, broniąc jednocześnie polskiej poezji przed zarzutami cudzoziemców: „Szkoda, że tak niewielu cudzoziemców zna dobrze język polski […]. Zagraniczni krytycy nie znaleźliby w polskich wierszach więcej powodów do krytyki niż w ich własnych” („Warschauer Bibliothek” 1755, z. 4). Wśród wypowiedzi krytycznych w „Acta Litteraria” zwraca natomiast uwagę recenzja Komedii konwiktowych (1755) Franciszka Bohomolca, w której Mizler podjął próbę usytuowania omawianych utworów w szerszym kontekście historycznoliterackim: „Nigdy przedtem […] nie wyszły w Polsce drukiem lepsze komedie i, kto dobrze zna ich reguły, pozna, czytając, że czcigodny ojciec Bohomolec korzystał w znacznym stopniu wśród starożytnych z Terencjusza, a wśród nowych z Moliera” („Acta Litteraria” 1755, z. 1; cyt. za: M. Klimowicz). Rejestrację i krytyczną ocenę bieżącej produkcji wydawniczej w obu czasopismach Mizler traktował jako część swojej misji opartej na dążeniu do ożywienia nauk humanistycznych w Polsce realizowanym przez Załuskiego. Jak podkreślał we wstępie do pierwszego numeru „Warschauer Bibliothek”, zależało mu na tym, aby „Polaków zachęcić do większej pilności w naukach”, a „cudzoziemcom dać okazję do poznania polskich pisarzy” („Warschauer Bibliothek” 1753, z. 1).

O teatrze. Drugim obok recenzji prasowej obszarem aktywności krytycznoliterackiej Mizlera były pisma dotyczące teatru zamieszczane w l. 1773–1774 w „Monitorze” oraz w serii listów Brief eines Gelehrten aus Wilna an einen bekannten Schriftsteller in Warschau die polnischen Schaubühnen betreffend ukazujących się pojedynczo w l. 1775–1776, a następnie wydanych w 1776 r. w jednym tomie z przedmową wydawcy oraz rejestrem widowisk teatru warszawskiego z okresu od stycznia 1775 do marca 1776 r. Za wzór posłużyły Mizlerowi utrzymane w podobnej, epistolograficznej konwencji XVIII-wieczne wydawnictwa niemieckie, wśród nich tygodnik „Briefe die neueste Literatur betreffend” (1759–1765) redagowany w Berlinie przez Gottholda Ephraima Lessinga, Mosesa Mendelssohna i Friedricha Nicolai. W zbiorze Brief eines Gelehrten Mizler sformułował pierwszy w Polsce program teatru mieszczańskiego nawiązujący do rozpraw Versuch einer kritischen Dichtkunst (1730) oraz Erste Gründe der gesamten Weltweisheit (1734) Gottscheda adresowany do twórców teatru oraz autorów polskich sztuk teatralnych. Niewiele miejsca poświęcił w nim jednak poetyce dramatu, uznając kwestie ideowe za nadrzędne. Podobnie jak Gottsched Mizler podkreślał rolę teatru w walce o reformę obyczajów i propagowanie wartości moralnych. Zgodnie z jego założeniami scena „miała być szkołą dla narodu, miała czynić go mądrzejszym i cnotliwszym” (Brief eines Gelehrten). Realizacji tej idei służył zawarty w Brief eines Gelehrten wykaz wad i cnót, które dramatopisarz powinien piętnować lub stawiać za wzór. Mizler postulował też wprowadzenie do teatru bohaterów wszystkich klas społecznych, mieszczanie i chłopi mieli znaleźć się zarówno na scenie, jak i na widowni. W „Monitorze” oraz Brief eines Gelehrten zamieszczał również krytyczne komentarze dotyczące bieżącej produkcji teatralnej. Poddawał w nich ocenie treść wystawianych sztuk, muzykę, grę aktorską czy reakcje widowni, za najważniejsze kryterium przyjmując jednak wartości wychowawcze. W tym kontekście bardzo surowo potraktował niemiecką adaptację francuskiej farsy La Farce de maître Pathelin czy komediofarsę Ślepak widzący, uznając obie sztuki za niegodne sceny warszawskiego teatru, chwalił natomiast komedie: Marnotrawcę Bohomolca oraz Pieniacza Ignacego Krasickiego. Krytycznie oceniał nastawioną na rozrywkę publiczność teatralną w Warszawie, która jego zdaniem nie dojrzała jeszcze do tego, by docenić to, co „subtelne, prawdziwie piękne i pouczające” (Brief eines Gelehrten), i dlatego obojętnie przyjęła popularne we Francji i w Niemczech tragedie: Zaïrę Voltaire’a oraz Emilię Galotti Lessinga.

Do najważniejszych czynników kształtujących działalność krytyczną Mizlera należały oświeceniowa idea utylitaryzmu, przekonanie o zasadniczej dla postępu społecznego roli nauki i literatury oraz przywiązanie do „ojczyzny z wyboru” – rozumiane jako praca na rzecz dobra publicznego. Wydawane przez niego omówienia dzieł literackich i przedstawień teatralnych charakteryzowała duża różnorodność, nierzadko też ogólnikowość i dygresyjność. Mimo że nie odwoływały się one do jednolitego kanonu kryteriów i poruszały zazwyczaj te kwestie, które w danym momencie leżały w sferze zainteresowań ich autora, zapewniły Mizlerowi de Kolof status prekursora krytyki literackiej i teatralnej w Polsce.