Murray Emanuel Nicolas

Marek Dębowski 

Wojskowy, nauczyciel akademicki i szkolny, dziennikarz, tłumacz, historyk literatury i teatru.

Informacje biograficzne. Emanuel Nicolas (Mikołaj) Murray urodził się w 1750 lub 1751 r. w Paryżu w rodzinie pochodzenia szkockiego. Przybył do Polski w 1770 lub na początku 1771 r. z wysłaną przez Ludwika XV dla wsparcia konfederatów barskich grupą doradców wojskowych pod wodzą gen. Charles-François Dumourieza i płk. Charles’a du Houx de Vioménil. W 1772 r. dostał się do niewoli syberyjskiej, gdzie przebywał trzy lata. Po uwolnieniu służył przez jakiś czas w pułku Franciszka Massalskiego w Warszawie. W 1777 r. wrócił do Krakowa i studiował na Akademii Krakowskiej. W 1779 r. wyjechał do Ameryki, gdzie dosłużył się rangi majora. Po powrocie do Krakowa poślubił w 1782 r. wdowę Katarzynę Borowską z d. Zborowską, która urodziła mu córkę. W tym samym roku, najprawdopodobniej z polecenia Hugona Kołłątaja, zaczął pracę wykładowcy języka francuskiego w Seminarium Kandydatów Stanu Akademickiego przy Szkole Głównej Koronnej i kontynuował ją do końca roku akademickiego 1787 r. Następnie, dzięki Kołłątajowi, przeniósł się do Warszawy i pracował w Szkole Wydziałowej jako nauczyciel, tłumacz Komisji Edukacji Narodowej i Kancelarii Mniejszej Koronnej oraz jako translator pism publicystycznych Kołłątaja. W czasie Sejmu Wielkiego (1792–1793) pełnił funkcję redaktora i wydawcy ukazującego się pod auspicjami dworu królewskiego francuskojęzycznego czasopisma „Gazette de Varsovie”. Z późniejszej korespondencji Murraya z królem wiadomo, że monarcha przyznał mu w tamtych czasach médaille d’or (prawdopodobnie Merentibus). W liście z 13 II 1796 Murray dziękował królowi za wsparcie pieniężne i za médaille d’or (Korespondencja Stanisława Augusta, AGAD sygn. 14.2). Po upadku Rzeczypospolitej stracił wszelkie źródła dochodów. W 1796 r. bezskutecznie próbował wznowić w Warszawie francuskojęzyczną gazetę. W l. 1800–1806 odnajdujemy go w Warszawie jako dyrektora pensji dla młodych panien, a potem dla młodych kawalerów, którą prowadził wspólnie z żoną. Po wkroczeniu wojsk napoleońskich do Warszawy w lutym 1807 r. wznowił wydawanie „Gazette de Varsovie”, zmieniając po paru miesiącach jej tytuł na „Journal de Varsovie”. Pismo upadło pod koniec 1808 r. i później o losach Murraya wiemy mniej. Kilkakrotnie w l. 1808–1811 przebywał na dworze Adama Kazimierza Czartoryskiego w Puławach. Być może towarzyszył księciu w pracach nad zredagowaniem Myśli o pismach polskich (1810), Czartoryski przygotowywał je w czasie pobytu Murraya w jego włościach. Także w Puławach powstał pomysł napisania podręcznika dla aktorów, co było związane z powstaniem Szkoły Dramatycznej w Warszawie działającej od 4 VI 1811. W l. 1813–1814 Francuz znów zamieszkał w Krakowie, gdzie pracował nad dziejami konfederacji barskiej. W l. 1816–1818 powstały dwa duże rękopisy (ok. 1000 stron). Fragmenty tej pracy wydał w 1857 r. lwowski „Dziennik Literacki”. W Krakowie Murray – zdaniem Karola Estreichera juniora – miał kontakty ze środowiskiem uniwersyteckim, m.in. z Andrzejem Trzcińskim. Znał też historyka i księgarza Ambrożego Grabowskiego. Po utworzeniu w 1816 r. Uniwersytetu Warszawskiego Murray do końca życia pracował w tej uczelni jako nauczyciel francuskiego i wytrwale pisał. Zmarł w 1822 r. w Krakowie. Nie znamy żadnego wizerunku Murraya. Jego wygląd możemy sobie wyobrazić jedynie na podstawie opisu sporządzonego przez znającego go osobiście Ambrożego Grabowskiego: „Murray był wzrostu wysokiego, chudy, a choć dobrze stary, włos miał kruczy, czarny, należycie bez siwizny” (Historyczny opis miasta Krakowa i jego okolic, 1822).

Działalność okołoliteracka. Prace Murraya powstawały w okresie jego pobytu w Warszawie po 1787 r., w Puławach na dworze Czartoryskich (1808–1811) oraz pod koniec życia, gdy pracował na Uniwersytecie Warszawskim. Z jego zdaniem w sprawach kultury liczył się zapewne nawet Stanisław August, skoro na premierę dramy Kazimierz Wielki Juliana Ursyna Niemcewicza, granej w pierwszą rocznicę Konstytucji 3 maja, Murray został zaproszony do loży królewskiej, gdzie obok monarchy i jego brata (prymasa) zasiadło tylko pięć innych osób. Murray miał też w tym okresie kontakty z Janem Potockim, o którym po latach pisał: „Jaśnie hrabia Jan Potocki, znany z dalekich i licznych podróży oraz pełnych erudycji dzieł, zapragnął utworzyć – licząc na sukces – czytelnię, do której każdy mógłby zajść w dowolnym czasie, nic nie płacąc. Przeznaczył na nią dwa albo trzy pokoje w swoim zamku. Zasoby biblioteczne były znaczne […], znane gazety polskie, francuskie i niemieckie” (Observations sur la critique et l’analyse raisonnée en matière de littérature, adressées aux éleves de l’école dramatique…, powst. ok. 1818, rkps BJ 6011).

Wypowiedzi Murraya na temat literatury, kultury i teatru były pisane głównie po francusku. Spośród nich w druku ukazały się: książka De l’état des études, des lettres et des mœurs en Pologne pour servir de réponse à l’essai critique sur l’éducation polonaise (1800) oraz artykuły gazetowe o charakterze sprawozdań lub recenzji. Wśród liczniejszych prac pozostałych w rękopisach znajdują się: zredagowany ok. 1787 r. solidny szkic o ambicjach naukowych napisany częściowo po polsku, częściowo po francusku Description topographique et philosophique de la ville de Cracovie (Opisanie topograficzne i filozoficzne miasta Krakowa, brulion opublikował K. Estreicher junior); napisany po francusku ok. 1810 r. podręcznik dla aktorów Des acteurs et du jeu théâtral (Bibl. Czart., rkps 2074) będący rodzajem estetyki normatywnej gry aktorskiej oraz dwa powstałe w l. 1816–1818 obszerne rękopisy: Observations sur l’art dramatique… (t. 1–3, rkps BJ 6010) oraz Observations sur la critique et l’analyse raisonnée… (dużo staranniej zredagowane niż poprzednie trzy tomy).

Obrona polskiego oświecenia. Wśród prac Murraya na czoło wybija się książka De l’état des études, która ma ścisły związek z aktualną sytuacją polityczną i kulturalną w Warszawie pod zaborem pruskim. Powstała z potrzeby obrony dokonań polskiego oświecenia, które błędnie i obraźliwie przedstawił emigrant z Liège, L.A. Délicourt, w szkicu Essai critique sur l’éducation que l’on donne dans la Prusse méridionale autrefois Pologne (1800). W 1801 r. anonimowy autor (F.K. Dmochowski?) pisał o książce Murraya: „Nietrudno było mu zwalić zarzuty na niczym nieugruntowane, przeciwnika. Gdyby to tylko uczynił, zasłużyłby na samą wdzięczność poprzez okazanie przywiązania i gorliwości w obronie honoru pokrzywdzonego narodu; ale że będąc cudzoziemcem, zrobił dzieło niepospolitą okazujące znajomość rzeczy polskich, że opisał dokładnie stan nauk, ich wygórowane zepsucie i odrodzenie, ale że oceniając pisarzów polskich, dał dowód rzadkiej u cudzoziemców biegłości w języku naszym, to daje mu prawo do szacunku uczonych, to pomnaża dawniej już przez różne wydane pisma nabyty zaszczyt zręcznego pisarza” („Nowy Pamiętnik Warszawski” 1801, t. 3). Polemika Murraya z Délicourtem była z jednej strony elementem trwającej bodaj od czasów Walezjuszów tradycji kształtowania się we Francji (oraz w krajach francuskojęzycznych) stereotypu Polski jako egzotycznego kraju na skraju Europy, z drugiej zaś – przejawem długotrwałego sporu o definicję „człowieka oświecenia” (l’homme des Lumières). Belgijski emigrant na wstępie zadaje Polakom retoryczne pytanie: „[…] dlaczego ten naród pozostaje zagłębiony w największej ignorancji?”. Podsumowując zaś wywód, stwierdza: „Publiczna oświata w tym kraju jest tak zła i występna, że trzeba by zastosować specjalną metodę, by wyprowadzić ją na drogę, którą zmierzają wszystkie inne kraje Europy” (Essai critique). Jego opinie miały tło ideologiczne o proweniencji rewolucyjnej. Murray wychodzi z założenia, że najlepszą bronią w walce z ignorancją paszkwilanta są fakty. Książkę De l’état des études dzieli na trzy części. W pierwszej wskazuje ewidentne błędy przeciwnika. W drugiej przedstawia wielowiekową historię instytucji edukacyjnych w Polsce, w tym uniwersytety w Krakowie i Wilnie, sieć i strukturę szkół niższych, biblioteki. Przechodząc do spraw rozwoju szkolnictwa i kultury polskiej w 2. poł. XVIII w., podkreśla rolę Korpusu Kadetów oraz reformatorskie dzieło KEN, przytacza dane odnośnie do wydań książek, tłumaczeń, czasopism itd. W ostatniej części analizuje postawy etyczne społeczeństwa polskiego kultywującego tradycje sarmackie i katolickie. Podczas gdy Délicourt stawia sprawę moralności (ściślej mœurs – moralności obyczajów) w duchu jakobińskiego ateizmu wolnych obywateli, Murray nie odrzuca moralności obywatelskiej, ale nie widzi sprzeczności między moralnością obywatelską a religijną. Akceptuje większość idei encyklopedystów, ale wie również, że światopogląd jego polskich czytelników, a także jego samego, nie dopuszcza koncepcji deistycznych Voltaire’a czy ateizmu Denisa Diderota. Nie czyni wszakże z tego zarzutu Polakom, ale zarzuca Délicourtowi instrumentalne traktowanie ideologii oświecenia. Murray formułuje swe przemyślenia z perspektywy postjakobińskiej, odrzucając postawę radykalną bądź egzaltowaną. Jego spojrzenie na moralność, a zwłaszcza na religię, przynajmniej w niektórych kwestiach jest bliskie polskiemu konserwatyzmowi (oświeconemu sarmatyzmowi?), niezależnie od aktualnego kontekstu.

Recenzje. W pismach Murraya w „Gazette/Journal de Varsovie” w l. 1807–1808 znajdujemy informacje polityczne, omówienia i cytaty z zamieszczanych przez prasę warszawską utworów na cześć Napoleona, np. L’Homme du Destin, ode à Napoléon („Gazette de Varsovie” 1807, nr 6), oraz relacje z przedstawień teatralnych i omówienia różnych sztuk (np. omówienie polskiej sztuki Karol Wielki i Witikind, „Journal de Varsovie” 1807, nr 171–173). Wśród nich wyróżnia się recenzja z Wojciecha Bogusławskiego Cudu, czyli Krakowiaków i Górali granego w dniu imienin imperatorowej Józefiny (19 III 1807). Recenzja Murraya z 23 III 1807 ma kapitalne znaczenie dla ugruntowania opinii o rewolucyjności Cudu i przewiduje przyszłą karierę sztuki: „[…] zawsze będzie się w Polsce podobać, gdyż tchnie entuzjazmem patriotyzmu” („Gazette de Varsovie” 1807, nr 21). Ten aspekt utworu, podkreślony w 1807 r., przesądza, że mimo wieloletniego zakazu grania Cudu w Warszawie opinia publiczna nie tylko od początku wyrażała wiarę w jego moc wywrotową, lecz także przekształcała go, łącząc z mitem napoleońskim, w polski mit patriotyczno-niepodległościowy, który trwa do naszych czasów.

O estetyce teatralnej. Wśród pozostawionych w rękopisach dzieł Murraya na uwagę zasługuje Des acteurs et du jeu théâtral (wyd. dwujęzyczne 1992). To pierwsza na polskim gruncie próba całościowego ujęcia zagadnień estetyki sztuki teatralnej na podstawie doświadczenia polskiej sceny. Wyraźny jest jej związek z ówczesnymi zabiegami Niemcewicza i Bogusławskiego wokół reformowania teatru i powołania Szkoły Teatralnej. Murray napisał swą książkę w formie podręcznika dla studentów, praca stała się też lokalnym ogniwem teoretycznej dyskusji o aktorstwie zapoczątkowanej w poł. XVIII w. we Francji, stającej się w miarę pojawiania się nowych rozpraw coraz bardziej specjalistyczną i „rzemieślniczą”. O aktorach i grze teatralnej na tle polskich poglądów prezentuje się jako estetyka budowana z innej pozycji niż koncepcje teatru szkolnego jezuitów czy pijarów. Jednym z oryginalniejszych zdań, które wyszły spod pióra Murraya, jest wyznanie: „Nie jestem ani teologiem, ani moralistą” (tamże), które wypowiada, definiując kryteria doboru kandydatów do zawodu aktorskiego. Jego zdaniem o przydatności w teatrze aktorów, autorów dramatycznych i antreprenerów powinny decydować wysoki poziom i dobry smak we wszystkim, co robią. Kryteria te mogą być czasami niezależne – i to jest faktyczna nowość w poglądach na teatr – od kryteriów stosowanych w ocenianiu dramatu jako tekstu do czytania: „[…] to, co uchodzi w kompozycji i lekturze, nie zawsze daje identyczny efekt w przedstawieniu” (tamże), dodając, że „tragedie Woltera, będące niedościgłym wzorem wersyfikacji, nie są udane, choć aktorzy natężali wszystkie talenty, ażeby zapewnić sobie przychylność publiczności” (tamże). Wyraźne oddzielenie praw teatru od praw literatury tak na gruncie teorii, jak praktyki to największa oryginalność dziełka Murraya. Parę lat później Towarzystwo Iksów, kierując się przesłanką o autonomiczności widowiska teatralnego, powołała do życia kulturalnego instytucję recenzenta, pokazując teatr w jego formach powszednich i praktycznych.

Przeciw cenzurze. Ostatnim dziełem Murraya są Observations sur la critique et l’analyse raisonnée… świadczące o jego niezależnym myśleniu sprzeciwiającym się cenzurze w czasach opresyjnej działalności Nikołaja Nowosilcowa: „Jeśli chcemy w sposób szczery popierać rozwój nauki, literatury i sztuki, najbardziej skutecznym sposobem byłoby całkowite zrezygnowanie z cenzurowania wszelkich pism […]. Powiem więcej: władze zwierzchnie nie powinny mieć prawa, nawet po wydrukowaniu, wstrzymywania obiegu żadnego dzieła […]. Prawo do publikowania swych myśli jest jak prawo do oddychania. To życie wolnego człowieka” (tamże). Murray nawiązuje tu do poglądów szwedzkiego poety Esaiasa Tegnéra.

Emanuel Mikołaj Murray, jeden ze współtwórców estetyki teatralnej polskiego oświecenia, nie był postacią porównywalną z największymi, Stanisławem Augustem czy Janem Potockim. Jednak jego przywiązanie do Polski, znajomość jej kultury i literatury oraz zaangażowanie w obronę polskiego dziedzictwa kulturowego zasługują na przypomnienie.