Nałkowski Wacław

Agata Zawiszewska-Semeniuk

Geograf, pedagog, publicysta, krytyk literacki. Pseudonimy i kryptonimy: K.; Nał.; Nerwowy; Przewłocki; W.N.; W. Nał.

Informacje biograficzne. Wacław Piotr Ludwik Nałkowski urodził się 19 XI 1851 we wsi Nowodwór na Podlasiu w zubożałej rodzinie szlacheckiej Michała Nałkowskiego i Celiny z Rudnickich h. Lis. W 1871 r. ukończył gimnazjum lubelskie ze złotym medalem i rozpoczął studia na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego, gdzie uczęszczał na wykłady z zakresu matematyki, fizyki, astronomii, meteorologii. W trakcie pierwszego roku studiów zmarli rodzice Nałkowskiego, co pogorszyło jego sytuację finansową, skłoniło do przerwania studiów i powrotu do Lublina. W 1873 r. podjął naukę w Instytucie Inżynierii Komunikacji w Petersburgu, którą przerwał z powodu braku źródeł utrzymania. W l. 1884–1887 dokończył studia w Krakowie, gdzie do dotychczasowych przedmiotów uniwersyteckich dołączył wykłady z zakresu geografii i kartografii.

W 1880 r. przeniósł się do Warszawy, wszedł do środowiska inteligencji postępowej o sympatiach lewicowych, jednak nie związał się z żadną partią polityczną. Utrzymywał bliskie kontakty m.in. z Janem Władysławem Dawidem, Adolfem Dygasińskim, Januszem Korczakiem, Ludwikiem Krzywickim, Ignacym Radlińskim, Stefanią Sempołowską, Aleksandrem Świętochowskim. W 1881 r. poślubił poznaną w czasie studiów krakowskich Annę z Šafranków (1862–1942), geografkę i nauczycielkę, z którą miał trzy córki: zmarłą tuż po narodzinach Celinę, Zofię (1884–1954) – pisarkę, i Hannę (1888–1970) – rzeźbiarkę. W 1882 r. uzyskał zezwolenie kuratora Okręgu Szkolnego Warszawskiego na wykonywanie zawodu nauczyciela i do końca życia uczył na pensjach żeńskich, m.in. Henryki Czarnockiej i Anieli Hoene-Przesmyckiej, wykładał również na tajnych kompletach i tzw. Uniwersytecie Latającym. W l. 1885–1886 dzięki stypendium Kasy im. Mianowskiego wyjechał na studia do Lipska, by zebrać materiał do podręcznika geografii fizycznej. Uczęszczał tam na zajęcia geografa Ferdinanda von Richthofena, geologa Carla Hermanna Crednera, etnologa Emila Ludwiga Schmidta. Rozpoczętej wówczas pracy doktorskiej poświęconej geografii Europy Wschodniej nie ukończył. Konfrontacja z niemieckim dorobkiem naukowym pozwoliła mu jednak dopracować pierwszy całościowy system wiedzy geograficznej w nauce polskiej. W 1903 r. wraz z Radlińskim odbył jedyną w życiu podróż zagraniczną do Austrii, Francji, Szwajcarii i Włoch w celu obserwacji lodowców, wulkanów i zjawisk krasowych. Od 1906 r. zasiadał w Komitecie Naukowym demokratycznego Uniwersytetu dla Wszystkich oraz w pierwszym zarządzie Towarzystwa Kultury Polskiej. W 1909 r. wziął udział w procesie Stanisława Brzozowskiego, którego bronił także na łamach prasy. Zmarł nagle 29 I 1911 w Warszawie, spoczął na Powązkach.

Piśmiennictwo naukowe i publicystyka społeczna. Dorobek pisarski Nałkowskiego liczy ok. 400 pozycji, w tym monografie, podręczniki, poradniki metodyczne, artykuły, z których przeważająca większość dotyczyła historii, metodologii i metodyki nauczania geografii, geologii, hydrografii, limnologii, geomorfologii. Artykuły i publicystyka Nałkowskiego ukazywały się na łamach najważniejszych czasopism naukowych i społeczno-kulturalnych końca XIX i początku XX w., m.in. „Ateneum”, „Biblioteki Warszawskiej”, „Głosu”, „Nowych Torów”, „Ogniwa”, „Poradnika dla Czytających Książki”, „Przeglądu Pedagogicznego”, „Prawdy”, „Przeglądu Społecznego”, „Przeglądu Tygodniowego”, „Społeczeństwa”, „Wędrowca”, „Wisły”, „Ziemi”.

Już podczas studiów krakowskich Nałkowski sformułował postulaty dotyczące reformy nauczania geografii w szkołach, które realizował konsekwentnie w całej swej późniejszej działalności naukowej i pedagogicznej. W połowie lat 80. XIX w. rozpoczął się okres największej aktywności naukowej i pisarskiej Nałkowskiego. Wydał wówczas najważniejsze prace: Zarys geografii powszechnej (rozumowej) (1894), Zarys geografii powszechnej (poglądowej) (1895), w której opisał regiony Polski z perspektywy zjawisk przyrodniczych, a nie – politycznego podziału na zabory, hasło Polska. (Obraz geograficzny Polski historycznej) w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich oraz Geografię fizyczną (1904) służącą przez niemal pół wieku za jedyny polski podręcznik na poziomie szkoły wyższej. Inne ważne publikacje to: Ziemia i człowiek (1901), Historia ogólnej nauki o ziemi (geografii – geologii) (1907) oraz kilkutomowa, acz niedokończona z powodu przedwczesnej śmierci Geografia malownicza (1902–1911). Opracował również wiele pionierskich haseł dla Wielkiej encyklopedii powszechnej ilustrowanej. Ponadto opublikował Dookoła Alp. Luźne notatki i refleksje z błyskawicznej podróży (1904).

W publicystyce o tematyce społecznej wyrażał poglądy radykalnej inteligencji warszawskiej (racjonalizm, scjentyzm, agnostycyzm, propagowanie modelu kultury demokratycznej i laickiej). Bronił sprzężenia postępu naukowego z postępem etycznym, równych praw obywateli – przede wszystkim kobiet i robotników – w życiu politycznym, edukacji i kulturze jako sposobów usunięcia niesprawiedliwości społecznych. Obnażał polityczne i moralne płycizny zarówno ideologii tradycjonalistycznej, postszlacheckiej i klerykalnej, jak i niebezpieczeństwa nowoczesnych ruchów nacjonalistycznych i antysemityzmu. Podczas rewolucji 1905–1907 otwarcie sympatyzował z socjalizmem, ruchem robotniczym i „literacką formą masowej walki proletariatu z burżuazyjną zgnilizną” (Proletariat a twórcy, „Młodość” 1905, nr 1).

Forpoczty. Życiu literackiemu i literaturze poświęcił ok. 100 publikacji, wśród których są artykuły, szkice, recenzje, polemiki, broszury interwencyjne i zbiory wcześniej opublikowanych pism. Największa aktywność krytycznoliteracka Nałkowskiego przypadła na okres między przełomem lat 80. i 90. XIX w. a rewolucją 1905 r., otwarty tomem zbiorowym Forpoczty (1895) wydanym wraz z Marią Komornicką i Cezarym Jellentą, a zamknięty zbiorami publicystyki: Jednostka i ogół. Szkice i krytyki psycho-społeczne (1904), Sienkiewicziana. Szkice do obrazu (1904) oraz autobiograficznym poematem prozą Bojownik. Fantazja (1904).

Literatura interesowała go przede wszystkim ze względu na zdeponowane w niej idee, które oceniał zgodnie z kryteriami postępowości lub konserwatyzmu społecznego. Zdaniem Nałkowskiego źródłem kryzysu zarówno moralności, jak i zdrowia psychicznego społeczeństwa są nasilające się konflikty klasowe, które wytwarzają „nerwowców” ([rec.] W. Chodecki, „Z dziedziny higieny”, „Głos” 1886, nr 4). W obronie „typu nowego” – „typu nerwowego” wystąpił w tomie Forpoczty zapowiadającym estetykę i etykę modernizmu. Zamieścił w nim cztery artykuły: Forpoczty ewolucji psychicznej i troglodyci, Natura i siła, Trzeba mieć metodę oraz Głos Wacława Nałkowskiego w sprawie Cezarego Jellenty. Pierwszy odbił się głośnym echem w środowisku artystycznym epoki. Nałkowski przedstawił w nim własną humanistyczną koncepcję ewolucji, w której o przetrwaniu nie decydują siła fizyczna i dostosowanie do otoczenia, lecz wysiłek intelektualny i duchowy jednostek wybitnych. Tę moralną i artystyczną forpocztę zmian definiował jako „typy o przewadze życia wewnętrznego nad zewnętrznym, duchowego nad cielesnym, ludzkiego nad zwierzęcym, refleksyjnego nad czynnym. […] dostarczające największej ilości nowych idei […], które ze stanowiska fizjologicznego można by nazwać nerwowymi (nerwowcami mózgowcami), ze stanowiska psychiczno-ewolucyjnego – ewolucyjnymi (forpocztami ewolucji psychicznej)” (Forpoczty ewolucji). „Typy beznerwowe”, inaczej „troglodytów”, Nałkowski podzielił na „ludzi-byki”, czyli bezrefleksyjnych, acz pożytecznych ludzi czynu, „ludzi-świnie”, czyli „filistry najgorszego gatunku”, którzy nie przynoszą społeczeństwu żadnego pożytku, oraz „ludzi-drewna”, czyli „idiotów uczucia” uważanych powszechnie za ludzi neutralnych, uczciwych i solidnych (tamże). Koncepcje te uszczegółowił w szkicu Jeszcze Darwin: „[…] najlepsze jednostki nie są te, które w sensie darwinistycznym najlepiej przystosowały się do swego środowiska, lecz te, które wyprzedzając pochód ludzkości, starają się, odwrotnie: środowisko przystosować do siebie, nagiąć je ku swym wielkim pragnieniom, porwać za sobą ku swym dostrzeganym lub przeczuwanym dalekim horyzontom, wznieść ku swym wysokim ideałom” (Jeszcze Darwin, „Przegląd Tygodniowy” 1900, nr 19). W artykułach z przełomu XIX i XX w. wprowadził podział klasowy: „troglodytów” utożsamił z burżuazją, nerwowych – z inteligencją radykalną. Jeszcze później, w okolicach 1905 r., uznał „nerwowych” za „burzycieli” (forpocztę rewolucji), którzy zbudują nowy świat na gruzach świata starego.

Rola krytyki. Nowoczesna sztuka, jak i postępowa krytyka artystyczna zdaniem Nałkowskiego powinny dowartościować ten nowy typ bohatera „ze stanowiska walki o idee”: „[…] przedstawiać w utworach literackich tendencyjnie i dodatnio, albowiem w interesie ewolucji leży pozyskanie czytelnika dla tych typów i uświadomienie typom pokrewnym, lecz słabszym, nieuświadomionym, ich stanowiska i wartości psychiczne” (tamże). Tendencję w literaturze dopuszczał tylko wówczas, gdy nie była „sztucznie, mechanicznie lub nawet geszefciarsko dolepiana do dzieła”, gdy przedstawiała się jako „organiczna, że tak powiem immanentna”, wyrastająca z „duszy czującej” artysty. O wielkości artysty świadczy właśnie posiadanie „organu czy zmysłu” tendencji „organicznej”, bez którego byłby on „uboższym we wrażenia kaleką duchowym, jak człowiek, pozbawiony np. słuchu, jest kaleką fizycznym” („Chimera” wobec ewolucji, „Głos” 1901, nr 10). Wierzył w moc perswazji; poparcie dla zmian można uzyskać „drogą przekonywania, uświadamiania: przy pomocy żywego słowa, literatury i szkoły; za tym dopiero przyjść może owocna zmiana stosunków zewnętrznych, społecznych” (Dwie drogi i dwa środki postępu, „Witeź” 1908). Poddał krytyce chłopomański prąd artystyczny końca wieku (Natura i siła, „Prawda” 1893, nr 42), uznając, że to nie powrót do natury powinien zaprzątać umysły, ale nabranie siły, która mogłaby zmieniać świat. Poglądy na ten temat doprecyzował w Dzienniku podróży w góry kielecko-sandomierskie („Głos” 1900, nr 1–5, 7, 9–12). Zachęcał „nerwowców” do aktywności, głośnych, odważnych protestów; wzorem była dla niego postawa Émile’a Zoli w aferze Alfreda Dreyfusa (Skandale jako czynniki ewolucji, „Przegląd Tygodniowy” 1898, nr 40).

Stosunek do literatury. Był zgodny z jego światopoglądem. Publicysta wyróżniał dwa rodzaje piękna: piękno umarłej rzeczywistości i piękno współczesnej potęgi człowieka (Votum separatum. (Z powodu sądu o „Róży”), „Wolne Słowo” 1910, nr 72/73). Wśród pisarzy polskich docenianych przez Nałkowskiego znaleźli się oprócz Stefana Żeromskiego m.in. Brzozowski, Stefan Kempner, Maria Konopnicka, Ludwik S. Liciński, Zenon Przesmycki, Eliza Orzeszkowa, Bolesław Prus, mimo że z niektórymi, np. Brzozowskim, Miriamem czy Prusem, różnił go stosunek do konkretnych idei, tekstów, ludzi czy wydarzeń, chociażby kwestii elitarności kultury („Chimera” wobec ewolucji). Przykładem pisarza reprezentującego „piękno umarłej rzeczywistości”, czyli interesy warstw posiadających moralność mieszczańską, był dla krytyka Henryk Sienkiewicz. W 1903 r. rozpoczął przeciwko niemu kampanię publicystyczną na łamach „Głosu” (wypowiedzi zebrał w zbiorze Sienkiewicziana i broszurze Z powodu politycznych wystąpień p. Sienkiewicza, 1907). Odrzucał niepisany kodeks postępowania bohaterów Sienkiewicza, który uznał za tożsamy z kodeksem autora: miłość do kobiety, indywidualizm, dbanie o własne interesy. Oceny literackie Nałkowskiego opierały się zwykle na podstawie ideologicznej (Proletariat a twórcy). Według tych samych kryteriów oceniał pisarzy obcych. Na przykład Williama Jamesa uważał za przedstawiciela „etyki pastorskiej”, autora książek „umoralniających”, godzących z niesprawiedliwym światem (W. James. Filozofia praktyczna I. Czy warto żyć, „Poradnik dla Czytających Książki” 1901, nr 13). Pragmatyzm był więc dla Nałkowskiego filozofią burżuazyjną, brytyjską wersją polskiej „połaniecczyzny”.

Do „forpoczt ewolucji psychicznej” zaliczał z kolei m.in. Zolę, Friedricha Nietzschego, Henriego Amiela (Fryderyk Nietzsche. Tak mówił Zaratustra, tamże, nr 16; Henryk Fryderyk Amiel. „Z pamiętnika”, tamże, nr 19). Zajął konsekwentne stanowisko w sprawie Brzozowskiego, broniąc go i jednocześnie oskarżając społeczeństwo skazujące geniuszy na nędzę (W sprawie Stanisława Brzozowskiego, „Społeczeństwo” 1908, nr 21; Odpowiedź oskarżycielom Brzozowskiego a obrońcom prasy, „Społeczeństwo” 1909, nr 18). Wsparcie dla filozofa nie oznaczało akceptacji jego poglądów; w 1910 r. Nałkowski konstatował, że jest mu obca ewolucja światopoglądu autora Legendy Młodej Polski, który rozpoczął swoją podróż intelektualną od materializmu historycznego i ewolucjonizmu, a przez pragmatyzm i bergsonizm doszedł do afirmacji tradycji narodowej (Wielki skandal dziejowy (dzieło Spinozy w oświetleniu I. Radlińskiego), „Społeczeństwo” 1910, nr 18).

Nałkowski należał do najruchliwszych umysłów epoki, choć wyznawana ideologia, szlachetna i wychylona w przyszłość, ograniczała jego wrażliwość literacką.