Niewiarowski Aleksander

Aleksandra Sikorska-Krystek

Dziennikarz, krytyk literacki, teatralny i artystyczny, poeta, powieściopisarz, redaktor, tłu­macz. Pseudonimy i kryptonimy: A.N.; A. Niewiarowski; Al.; Al.N.; Al. Niewiarowski; Al. Pół.; Al. Półkozic; Ale. Niewiarowski; Aleksander N…; Aleksander Półkozic; Aleksy Półkozic; Alexander N.; N.; N.A.; P.A.; Półkozic Alex*; Półkozic; *;

Informacje biograficzne. Urodził się najprawdopodobniej w 1825 r. w Warszawie (dane z aktu zgonu; jako miejsce urodzenia w opracowaniach podawane są też miejscowości Nieciecza oraz Prostyń) jako syn Pawła i Marianny z Krasnodębskich. Od 1836 r. uczęszczał do gimnazjum warszawskiego na Lesznie, z którego został usunięty z powodu „łobuzerii i nie­poprawnego nieuctwa” (PSB), a następnie przeniesiony do gimnazjum gubernialnego. Naj­prawdopodobniej w l. 1836–1837 poznał w Warszawie braci Norwidów, Cypriana i Ludwika, a w 1842 r. m.in. Seweryna Filleborna i grono literatów, które po latach określił „cygane­rią warszawską”. Debiutował wierszem Człowiek w „Przeglądzie Naukowym” (1842). Naj­prawdopodobniej ok. 1847 r. udał się do Paryża i za pośrednictwem Ludwika Norwida po­znał Juliusza Słowackiego – przez wiele lat pozostawał pod wrażeniem poematu Król-Duch i innych utworów poety. Realia pobytu Niewiarowskiego w Paryżu są mało znane – przy­puszcza się, że nie obfitowały w twórczość literacką, a autor prowadził zabawowy tryb życia. Zaniepokojony wpływem, który wywierał Andrzej Towiański na członków Wielkiej Emi­gracji, opublikował w „Trzecim Maju” list będący krytyką działań towiańczyków i wyraża­jący obawę o przyszłość Polski. W 1848 r. Niewiarowski opuścił na krótko Francję, by wziąć udział w Wiośnie Ludów, co nie doszło do skutku, więc wrócił do Paryża. W czerwcu 1849 r. uczestniczył w powstaniu badeńskim pod przywództwem Ludwika Mierosławskiego. Po po­wrocie do kraju w 1850 r. został osadzony w cytadeli warszawskiej, a następnie skazany na pół roku twierdzy w Zamościu, zwolniony we wrześniu 1850 r. Ożenił się z Julią Brzozowską h. Korab (1827–1891), pianistką i kompozytorką, siostrą Karola Brzozowskiego. Tworzyli wielodzietną rodzinę.

Od 1854 r. Niewiarowski był autorem „Gazety Warszawskiej”, w której publikował co tydzień felietony opatrywane gwiazdką. W 1861 r. został aresztowany „za to, że w piśmie swoim rozporządzeń rządowych zamieszczać nie chciał” („Głos” 1861, nr 90), choć oficjal­ny zarzut władz pod adresem Niewiarowskiego brzmiał inaczej – oskarżano go o to, że „żyje z Epsteinem w zmowie”, a chodziło o zawieszenie orła białego na gmachu dyrekcji Towa­rzystwa Kredytowego. Pisarz opuścił twierdzę w Modlinie dzięki zmianom w sądownictwie. W latach 60. publikował m.in. w „Bibliotece Warszawskiej”, „Gazecie Warszawskiej”, „Dzien­niku Warszawskim”, „Gazecie Polskiej”, a w następnym dziesięcioleciu w „Dzienniku War­szawskim”, „Echu” (warszawskim). Po śmierci trojga dzieci (w l. 1883–1887) i żony (1891) podupadł na zdrowiu i aktywności twórczej. Zmarł 13 XI 1892, został pochowany na cmen­tarzu Powązkowskim w Warszawie.

Działalność literacka i dziennikarska. W 1852 r. Niewiarowski opublikował Rękopism mego kuzyna wariata, powieść dedykowaną Józefowi Glince „na pamiątkę chwil spędzonych w gościnnym jego domu”. Utwór ten został przyjęty entuzjastycznie, uznano go za obiecują­cą zapowiedź dalszej twórczości. W 1854 r. wydał dwa utwory prozatorskie: Laokoon. Szkic obyczajowy oraz powieść Rotmistrz bez roty. W tym samym roku w „Dzienniku Warszaw­skim” zamieścił też utwór Samobójca. Wyjątek z moich wędrówek po Alpach („Dziennik War­szawski” 1854, nr 309–313). W l. 1855–1856 r. na łamach „Gazety Codziennej” opublikował powieść Życie na żart oraz osobno użytkowy Zbiór powinszowań. W 1857 r. wydał utwór Sta­ra osa. Kilka rysów towarzyskich. W końcu 1857 r. objął redakcję „Gazety Codziennej”, którą redagował do połowy 1859 r. W krótkim czasie podniósł jej poziom i poczytność, publikując utwory Józefa Korzeniowskiego, Władysława Syrokomli i in., starannie dobierając też prze­kłady (m.in. po raz pierwszy w Polsce tłumaczenia opowiadań E.A. Poego). W 1860 r. wyda­wał broszurę Gwiazdka swojego autorstwa (ukazało się 18 zeszytów z zapowiedzianych 36). Tytuł ten był bezpośrednim nawiązaniem do podpisu, którym posługiwał się w felietonach drukowanych w „Gazecie Warszawskiej”. Gwiazdka przekształciła się w tytuł prasowy wyda­wany do grudnia 1860 r. Niewiarowski zakupił podupadającą „Kronikę Krajową i Zagranicz­ną”, której tytuł zmienił w 1861 r. na „Pszczoła”; redagował ją wraz z Józefem Aleksandrem Miniszewskim, Romanem Zmorskim i Ludwikiem Brzozowskim. Pisał o celach nowego cza­sopisma: „[…] głównym zadaniem nowego pisma będzie uwydatniać i podnosić te właśnie przedmioty, które w innych dziennikach warszawskich nie znajdują miejsca. Tytuł »Pszczoły« ma nie tylko jako symbol pracowitej jedności wyrażać godło pismo, ale przypominać za­razem, że pszczoła posiada żądło, którym nie waha się zranić przeciwnika, choćby to samo miała przypłacić życiem” (Kronika, „Głos” 1861, nr 3). Po kilku miesiącach wydawania „Pszczoły” Niewiarowski zapowiedział nowe czasopismo pod swoim patronatem, co nie do­szło do skutku, wkrótce też „Pszczołę” odsprzedał Ludwikowi hr. Krasińskiemu.

W l. 1862–1864 wydawał i redagował założone przez siebie pismo tygodniowe „Ku­rier Niedzielny. Tygodnik Polityczny, Literacki i Humorystyczny”. W 1863 r. rozpoczął tak­że współpracę z „Dziennikiem Powszechnym” (przekształconym wkrótce na „Dziennik War­szawski”), do którego pisał felietony. Współpraca z czasopismem rządowym przyczyniła się do jawnej niechęci do niego, postawa pisarza była wielokrotnie krytykowana. Kompletował i popularyzował wiedzę na temat historii dziennikarstwa polskiego. W 1872 r. wygłosił w Re­sursie Obywatelskiej w Warszawie cykl sześciu wykładów na ten temat („Kurier Codzien­ny” 1872, nr 290). W 1876 r. był wydawcą czasopisma „Antrakt. Gazeta Teatralna” – tytuł ten, zgodnie z deklaracjami zawartymi w prospekcie, miał ukazywać się codziennie (tak­że w święta), upadł szybko, gdyż redaktor nie wypłacał honorariów. W 1877 r. rozpoczął współpracę z „Echem”, a w l. 1882–1887 z „Wiekiem”. Zadziwiająco niepochlebną opinię na temat Niewiarowskiego (charakter „po prostu lichy i handlował swym piórem”) przekazał potomnym Piotr Chmielowski (Historia literatury polskiej, t. 6).

Krytyka literacka. Niewiarowski kojarzony jest przede wszystkim jako felietonista, przez sobie współczesnych nazywany był „pierwszym felietonistą polskim” (W. Marrené-Morz- kowska). Wiktor Gomulicki, porównując dorobek felietonowy Niewiarowskiego i Bolesła­wa Prusa, zauważał: „[…] Prus jest felietonistą podszytym socjologiem, czy też właściwiej: socjolog posługujący się formą felietonową, w Niewiarowskim zaś widziało się zawsze felie­tonistę zespolonego z poetą”. Działalnością krytycznoliteracką Niewiarowski zajmował się od latach 40. XIX w. W 1844 r. napisał recenzję Prześladowcy Stanisława Bogusławskiego, w której scharakteryzował rolę krytyka literackiego: „[…] środkiem zapobieżenia szkodzie jest […] krytyka – ktokolwiek przeto bierze na siebie obowiązek recenzenta, niechże pier­wej zajrzy w siebie i zastanowi się, czy może ufać własnym siłom i czy sąd jego wolnym jest od osobistych widoków i podrzędnych względów – wtedy dopiero, zapatrując się na dzieło ze stanowiska wyrobionego a postępowego, niech zda sprawę powszechności o nowym list­ku, co na ukochanym rozwinął się drzewie” („Przegląd Naukowy” 1844, t. 3, nr 20). Kryty­kował utwory Adama Amilkara Kosińskiego, w których raziła go przede wszystkim kreacja bohaterów wzorowanych na postaciach z XVIII-wiecznych romansów („Przegląd Naukowy” 1845, nr 7). Cenił Ramoty i ramotki Augusta Wilkońskiego (tamże, nr 9). Zabrał głos także na temat Chłopca spod Skalmierza (1845) Marcelego Skotnickiego i powieści Pod włoskim nie­bem (1845) Józefa Ignacego Kraszewskiego („Przegląd Naukowy” 1846, nr 26). Za wybitne­go polskiego powieściopisarza uważał Ludwika Sztyrmera („Przegląd Naukowy” 1845, nr 3), a z jego twórczością wiązał ogromną nadzieję – „pomnożona liczba utworów jak Sztyrmera może postawić naszą powieściową literaturę na równi z zagranicznymi, a nawet wyżej od nich” (tamże). Wiele ujęć wartościujących na temat współczesnej Niewiarowskiemu literatu­ry i krytyki literackiej można odnaleźć w Gwiazdce. Omawiał tu aktualny ruch piśmienniczy, w szczególności utwory literackie publikowane na łamach czasopism w zaborze rosyjskim i austriackim. Akcentował, że działalność krytyka ma służyć przede wszystkim czytelnikom, nie zaś autorom dzieł – wyjątkiem są komentarze dotyczące juweniliów, które dla debiutują­cego literata mogą okazać się szczególnie użyteczne (Gwiazdka, 1861, t. 2, cz. 15). Kilkakrot­nie wskazywał przełomowe daty w literaturze polskiej XIX w. – za ważny moment uważał opublikowanie przez Zmorskiego Wieży siedmiu wodzów (1850) oraz tomiku Gwido i dum­ki Henryka Jabłońskiego (1857). Cenił Kornela Ujejskiego, Adama Pajgerta, Józefa Szujskie­go i Mieczysława Romanowskiego (Gwiazdka, 1860, t. 1, cz. 5) za to, że w swej twórczości zerwali z „sielankowymi” formami charakterystycznymi dla dorobku Syrokomli. Zamieścił m.in. wyjaśnienie odnośnie do genezy utworu Cypriana Norwida Do Tytusa M. (Gwiazdka, cz. 1). W broszurze wskazywał przyczyny kryzysu poezji – pisał o „koszlawym bożku korzy­ści i suchej nimfie praktyczności” (tamże). Dostrzegał też kryzys powieści, którego przeja­wem była nadprodukcja artystyczna, uważał, że „dobra powieść zawsze będzie w literaturze pożądanym gościem, a na dzisiejszym przesileniu tylko miernostki stracą” (tamże). Przypi­sywał obyczajowej powieści cel moralny.

Zdaniem Gomulickiego Niewiarowski jako pierwszy poznał się na talencie Aleksan­dra Michaux (Mirona). Za twórcę zdecydowanie wyróżniającego się na tle poetów swego po­kolenia Niewiarowski uznał z kolei właśnie Gomulickiego. Krytyk pisał, że można się roz­miłować w „subtelnych pięknościach samej rzeźby [jego] wiersza”. Uważał też, że poeta ten ma dar „przechowywania w piórze: ognia młodości, czci dla ideału i gorącego kultu dla ar­tyzmu w formie” („Kurier Warszawski” 1887, nr 91). Niewiarowski był także przekonany o talencie poetyckim Marii Konopnickiej (Poezje Marii Konopnickiej: seria III, „Tygodnik Mód i Powieści” 1888, nr 9). Wielokrotnie wypowiadał się na temat twórczości Deotymy (J. Łuszczewskiej), jej utwory stawiał – w wymiarze ideowym – obok dorobku Zygmunta Krasińskiego (Przegląd literacki, „Kłosy” 1887, nr 1129). Nie wszystkie rozpoznania kryty­ka były trafne; na pewno należy do nich obszerne wspomnienie o Norwidzie („Kłosy” 1886, nr 1115–1117) zainspirowane najprawdopodobniej warszawską ekspozycją dzieł Pantaleona Szyndlera przedstawiających poetę. Niewiarowski jest autorem sformułowania „cyganeria warszawska” (Cyganeria warszawska, „Kurier Warszawski” 1881). Widział jej przedstawicieli (S. Filleborn, C. Norwid, R. Zmorski, T. Lenartowicz, E. Wasilewski, R. Berwiński, N. Żmichowska, W. Wolski) jako „garstkę młodych poetów”, którzy wyrośli „na dziko, na spieczo­nej glebie duchowej, jak dziewanna na mazowieckim piasku” (Poezje Włodzimierza Wolskie­go, „Kurier Warszawski” 1882, nr 200).