Nota edytorska

Publikację elektroniczną dramatu Dwie głowy ptaka oparto na wydaniu:

Władysław Terlecki, Krótka noc. Dramaty, wybór i wstęp Ewa Wąchocka, opracowanie edytorskie Agnieszka Kramkowska-Dąbrowska, Wydawnictwo Instytutu Badań Literackich PAN, Warszawa 2016, seria „Dramat Polski. Reaktywacja”.

Publikację końcowej sceny z Siostrą (w przywołanym wydaniu stanowiącej aneks) oparto na maszynopisie z Teatru Dramatycznego (przechowywanym w Instytucie Teatralnym im. Zbigniewa Raszewskiego w Warszawie).

Informacje i zasady edytorskie przyjęte w wydaniu papierowym i respektowane w publikacji elektronicznej:

Źródła publikowane

Dwie głowy ptaka
Pierwodruk: „Dialog” 1981, nr 1.

Opis źródeł i wybór podstawy

Nie zachował się żaden maszynopis związany bezpośrednio z tekstem opublikowanym w „Dialogu”. W Archiwum Władysława Terleckiego w Ossolineum, w zbiorze „Sztuki teatralne” (akc. 98/07) umieszczono teczkę zatytułowaną Dwie głowy ptaka (98/2007/1), w której znajdują się: publikacja z „Dialogu” 1981, nr 1 (bez adnotacji autora), kopia maszynopisowa opatrzona pieczątką Teatru na Woli, kserokopia maszynopisu z Teatru Telewizji oraz kserokopia programu spektaklu z Teatru Dramatycznego z odręcznymi notatkami autora. Z kolei egzemplarz teatralny związany z inscenizacją na deskach Teatru Dramatycznego znajduje się w zbiorach Instytutu Teatralnego im. Zbigniewa Raszewskiego w Warszawie.

Maszynopis z Teatru na Woli jest śladem pierwszego projektu wystawienia Dwóch głów ptaka. Premiera spektaklu nie odbyła się, ponieważ Tadeusz Łomnicki, który tę sztukę zamówił, przestał pełnić funkcję dyrektora teatru^[1]. Zatem można przyjąć, że maszynopis ten powstał na długo przed lipcem 1981 roku (do tego momentu Łomnicki kierował Teatrem na Woli).

Z kolei notatka na odwrocie programu Teatru Dramatycznego jest późniejsza niż premiera w tym teatrze (30 grudnia 1982). Terlecki zanotował tam spis osób występujących w dramacie oraz krótką scenę:

 

TUCHOŁKO

Wyprowadzić.

Na korytarzu mija go Sztyletnik, z którym W[aszkowski] spotyka się w drodze na szubienicę.
Scena bez dialogów

 

Powyżej autor zapisał: 69 str. – co jest odsyłaczem do wspomnianego już maszynopisu z Teatru Telewizji. Umiejscowił więc ten fragment na końcu pierwszej odsłony w akcie II, po słowach Tuchołki: Musimy udowodnić, że zdeponowany w Londynie kapitał pochodzi z rabunku. Teraz już Pan rozumie?. Sceny tej jednak nie ma w realizacji telewizyjnej z 1993 roku (pomysł sceny bez dialogów został wykorzystany nieco inaczej: w przerywnikach między odsłonami pokazywany był niemy marsz Waszkowskiego korytarzem Cytadeli pod eskortą strażników).

Z kolei do maszynopisu Teatru Telewizji zostało dołączonych siedem kartek maszynopisu, podpisanych jako Wstawka do str. 29 „Dialogu”. W dopisanej scenie siostra Waszkowskiego nazywa zdradą postawę brata, jaką wykazał podczas śledztwa. Taki właśnie dialog kończył inscenizację wyreżyserowaną przez Andrzeja Łapickiego w Teatrze Dramatycznym w 1982 roku. Świadczy o tym egzemplarz teatralny przechowywany w Instytucie Teatralnym im. Zbigniewa Raszewskiego w Warszawie. Tu również do maszynopisu dołączono strony ze wstawką, której tekst, poza drobną zmianą stylistyczną w didaskaliach, jest tożsamy z późniejszym dodatkiem do maszynopisu z Teatru Telewizji. Wstawka ta – zamykająca całą sztukę okrzykiem Siostry: Zdrada – została napisana za namową reżysera (który brał pod uwagę nastroje publiczności w owym czasie) i w rzeczywistości zmieniała wymowę całej sztuki^[2].

Terlecki po dziesięciu latach zdecydował się dodać dialog z Siostrą również do maszynopisu przygotowanego dla Teatru Telewizji. Scena ta w realizacji telewizyjnej (reż. Wojciech Wójcik) otwiera i zamyka przedstawienie, stanowiąc jego ramę kompozycyjną (brak tam jedynie rozmowy Waszkowskiego z Griszynem, która jest w maszynopisie).

Można by więc sądzić, że takie właśnie zakończenie sztuki i taką jej wymowę pisarz uznał za ostateczne. Przeczy temu jednak sposób, w jaki scena ta została dołączona do maszynopisu Teatru Telewizji: ma ona odrębną numerację stron (później odręcznie scaloną z resztą maszynopisu), a poza wskazówką odsyłającą do numeru strony w „Dialogu”, autor nie wskazał precyzyjnie na maszynopisie miejsca, w którym miałby się zacząć dialog Waszkowskiego z Siostrą. Zaistnienie tej sceny znosi możliwość pojawienia się zakończenia zapisanego w maszynopisie (identycznego z tym opublikowanym w „Dialogu”), jednak autor nie dokonał żadnego skreślenia. Pozostawił więc jednorodny, spójny tekst (zamknięty słowem koniec), do którego dołączył wstawkę – która nadal pozostaje fragmentem dopisanym, niewkomponowanym w całość sztuki. Można też sądzić, że to nie autor przepisywał ten fragment  – zarówno w dodatku do egzemplarza z Teatru Dramatycznego, jak i maszynopisu z Teatru Telewizji pojawia się forma Oficer. Terlecki nigdy tak nie nazywał tej postaci – zawsze był to Oficerek.

Nie znaleziono zatem istotnych przesłanek, żeby za podstawę wydania przyjąć inny przekaz niż publikację w „Dialogu”, a dopisaną scenę z Siostrą dołączyć do tekstu. Z uwagi jednak na fakt, że silnie wpłynęła ona na odbiór tej sztuki przez publiczność i odcisnęła ślad w recenzjach spektaklu^[3] oraz powróciła w realizacji Teatru Telewizji, zdecydowano się podać jej brzmienie w oddzielnym aneksie.

Emendacje

– w kwestii Griszyna: Niech pan zatem pomyśli o tych, którym przyjdzie zajmować wasze miejsce. Gdzie ono będzie? Pod szubienicą? W kopalniach, na zsyłce, w rawelinach? poprawiono omyłkowy zapis reweliny na raweliny.

Pisownia i interpunkcja

W kwestiach postaci nie poprawiano błędów gramatycznych: w konstruowaniu zdań złożonych podrzędnie (np. mieszania zaimków jaki oraz który, używania połączeń typu dlatego, ponieważ lub wtedy, jeśli) oraz stosowania formy liczby pojedynczej czasowników w konstrukcjach z podmiotem szeregowym. Nie korygowano, nielicznych zresztą, autorskich błędów leksykalnych, nieprawidłowości w posługiwaniu się związkami frazeologicznymi oraz wyrażeniami przyimkowymi (np. Nie chcielibyśmy stracić zaufania w pańskie rozeznanie sytuacji). Błędy te są charakterystyczne dla języka mówionego, zatem ich obecność w wypowiedziach postaci jest uzasadniona. Ponadto stanowią cechę języka samego pisarza i nie były nigdy korygowane przez wydawców.

Zachowano respektowaną przez autora zasadę pisowni nie z imiesłowami przymiotnikowymi o znaczeniu czasownikowym, poprawiając jedynie nieliczne pomyłki. Uporządkowano pisownię dużą i małą literą – zgodnie ze współczesnymi zasadami ortograficznymi. Respektowano jedynie autorski zapis Powstanie Styczniowe ze względu na jego wymowę emocjonalną. Zastosowano współczesne zasady dotyczące pisowni łącznej i rozdzielnej wyrażeń przyimkowych. Wprowadzono odmianę nazwiska White (w podstawie wydania kwestia Tuchołki brzmiała: Zaprosiliśmy konsula White).

Interpunkcję zmodernizowano – najwięcej poprawek dotyczyło oddzielania przecinkiem imiesłowowych równoważników zdań. Nie ingerowano natomiast w oryginalny (obecny w maszynopisach i publikacjach) sposób oznaczania pytań retorycznych oraz zdań złożonych, których jedna część niesie treść pytajną. Pisarz zazwyczaj nie stosował znaków zapytania na końcu zdań, które dają się interpretować jako pytania retoryczne bądź wypowiedzi, na które – choć mają formę pytania, nie trzeba odpowiadać. Terlecki nie respektował współczesnej mu reguły (obowiązującej także obecnie) kończenia znakiem zapytania zdań złożonych, których zdanie nadrzędne jest pytające. Odstępstwo to stosował konsekwentnie w maszynopisach, zaś wydawcy nie poprawiali tych miejsc w publikacjach. W obu przypadkach uznano, że taki sposób zastosowania znaków zapytania jest wskazówką intonacyjną, a przede wszystkim świadomym zamysłem autora.

Uregulowano natomiast sposób oznaczania przytoczeń w wypowiedziach postaci: jednowyrazowe poprzedzano dwukropkiem, dłuższe natomiast dwukropkiem i cudzysłowem.

Agnieszka Kramkowska-Dąbrowska