Nota edytorska

Nota edytorska

 

Publikację elektroniczną utworu Łóżko. Farsa hotelowa w trzech aktach oparto na wydaniu:

 

Jerzy Afanasjew, Tralabomba. Dramaty i scenariusze, wstęp Paweł Stangret, wybór utworów Tomasz Kaczorowski, opracowanie edytorskie Bartłomiej Kuczkowski, Instytut Badań Literackich PAN: Wydawnictwo, Warszawa 2020.

 

Informacje i zasady edytorskie przyjęte w wydaniu papierowym i respektowane w publikacji elektronicznej:

 

Spis przekazów tekstowych

 

Łóżko. Farsa hotelowa w trzech aktach (ok. 1966)

1. Biblioteka Gdańska PAN, sygn. Ms 6178, t. 1, „Łóżko. Farsa w 3-ch aktach” (maszynopis pierwszej, wcześniejszej wersji dramatu, z licznymi poprawkami ręką autora)
2. Biblioteka Gdańska PAN, sygn. Ms 6178, t. 2, „Łóżko. Farsa w 3-ch aktach” (maszynopis drugiej wersji dramatu, z nielicznymi dopiskami odręcznymi)
3. Archiwum Państwowe w Gdańsku, sygn. 10/2132/0/1/331 (teka sztuki Łóżko w reż. Zbigniewa Bogdańskiego [1967] w zespole aktowym „Państwowy Teatr »WYBRZEŻE« w Gdańsku” – zawiera egzemplarz sztuki kierownika artystycznego teatru Jerzego Golińskiego)
4. Biblioteka ZAiKS w Warszawie, sygn. 2250, „ŁÓŻKO wersja I hotelowa farsa w 3 aktach”

(maszynopis pierwszej, wczesnej wersji dramatu)

5. Biblioteka ZAiKS w Warszawie, sygn. na maszynopisie 2250 (na tekturowej teczce zawierającej maszynopis i w katalogu bibliotecznym sygn. 2249), „ŁÓŻKO wersja II hotelowa farsa w 3 aktach”

 

Nadto Jerzy Afanasjew opracował i pozostawił w maszynopisie jednoaktówkę Halny, hej! (opublikowaną po raz pierwszy w 2020 roku w tomie z serii „Dramat Polski. Reaktywacja”) – przeróbkę trzeciego aktu pierwszej wersji Łóżka – a także powieść opartą w znacznym stopniu na dialogach sztuk Łóżko i Halny, hej!:

6. Biblioteka Gdańska PAN, sygn. Ms 6180 „Halny, hej! (Farsa absurdalna w I odsłonie – jeśli nie ukradziono kurtyny” (maszynopis)
7. Jerzy Afanasjew z Sopotu, Świat do góry nogami, Łódź 1974

 

 

Wybór podstawy tekstowej

 

Dramat w tomie należącym do serii „Dramat Polski. Reaktywacja” opublikowano po raz pierwszy. Jerzy Afanasjew napisał dwie wersje utworu różniące się w znacznym stopniu. Do publikacji wybrano wersję późniejszą (opatrywaną w przekazach podtytułami „II wersja” i „wersja II”), ponieważ to na jej podstawie autor podejmował dalsze działania artystyczne. Ta wersja jest bowiem zawarta w egzemplarzu archiwalnym Jerzego Golińskiego, kierownika artystycznego Teatru Wybrzeże. Nadto do powieści Świat do góry nogami (1974) włączył Afanasjew liczne dialogi z drugiej wersji Łóżka.

Za podstawę tekstową przyjęto maszynopis znajdujący się w archiwum autora: Biblioteka Gdańska PAN, sygn. Ms 6178, t. 2. Skolacjonowano go z przekazem odnalezionym w Bibliotece ZAiKS w Warszawie pod sygn. 2249. Te dwie wersje znacznie różnią się od siebie – drugi z egzemplarzy zawiera więcej didaskaliów, pozbawiony jest większości końcowych partii dialogowych po opadnięciu kurtyny, nie występuje w nim również postać Stolarza. Najprawdopodobniej został opracowany na potrzeby spektaklu teatralnego, o czym pośrednio świadczy to, że podobne różnice w didaskaliach występują w przekazach dramatu Olaf Grubasow między pierwodrukiem a maszynopisem przechowywanym w Bibliotece ZAiKS. Nadto egzemplarz dramatu Łóżko z Biblioteki ZAiKS jest przekazem skażonym – w przepisywanym maszynopisie brakuje kilku wierszy tekstu, dostrzegamy w nim też skreślenia o nieustalonej proweniencji – być może mają charakter autocenzuralny lub też dokonał ich reżyser spektaklu Zbigniew Bogdański. W II akcie sztuki Madame Kristina unika mówienia o „piekle”, „smażeniu się w piekielnym kotle”, „Lucyferze” i „kadzi piekielnej”, zastępując te sformułowania eufemizmami: „hotel”, „dziura”, „wanna”, „szef hotelu”. Biorąc to wszystko pod uwagę, wybrano maszynopis autora jako podstawę tekstową.

 

Emendacje

 

Akt I, wypowiedzi Drabów:

W podstawie czytamy:

DRAB II

Ech, ta hotelowa służba! Dzisiaj!!

DRAB II

Milczeć. Nie narzekać!

Poprawiono osobę w drugiej replice: DRAB III

 

Akt II, wypowiedź Hrabiego:

W podstawie czytamy:

KOLEJARZ I

Sam! Pasażerów to u nas nie ma panienko. […]

Poprawiono osobę: HRABIA. W podstawie tekstowej znajduje się w tym miejscu pozostałość po pierwszej wersji dramatu, w której znajdowała się postać Kolejarza I.

 

Akt II, wypowiedź Madame Kristiny:

W podstawie czytamy:

MADAME KRISTINA (słaniając się na nogach do siebie)

Gardło i ten jego cesarski cień w mózgu! […]

Poprawiono na: Gardło i ten jego cesarski mięsień w mózgu! Prawdopodobnie omyłka autora lub maszynisty. W kilku replikach wcześniejszych dwukrotnie – ze strony Cesarza i Madame Kristiny – padają określenia „mięsień cesarki” i „mięsień w mózgu”, nigdzie nie ma natomiast mowy o „cesarskim cieniu w mózgu”.

 

Akt II, wypowiedź Cesarza:

W podstawie czytamy:

HRABIA (zrywa się)

Bilet pan ma?

HRABIA (zaspany, wyciągając bilet)

…Cesarz?

Poprawiono osobę w pierwszej replice: CESARZ

 

Akt II, didaskalium:

W podstawie czytamy:

Nagle, gdy bezbronna Madame Kristina znalazła się w rogu pokoju, oni rzucają się do przodu. Słychać już wrzask. Madame Kristina pada. […]

Poprawiono (za egzemplarzem ZAiKS): Słychać jej wrzask.

 

Akt III, wypowiedź Dyrektora Rolasa:

W podstawie czytamy:

DYREKTOR ROLAS (do Draba III)

Możesz być dumny. Starzec sam się wpakował.

Poprawiono na: Starzec sam cię wpakował. Poprawka wynika z poprzedniej wypowiedzi Starca: Ten drab przypomina mi pewnego koczkodona, którego sam wpakowałem na arkę! – odnoszącej się do Draba III, nie zaś do samego Starca.

 

Akt III, wypowiedź Adama:

W podstawie czytamy:

ADAM

Tak, proszę pana. Na następny dzień, to znaczy dzisiaj, mam Ewunię kusić jabłkiem. Już je namówiłem w raju. […]

Poprawiono na: Już je zamówiłem w raju. Taka wersja znajduje się w egzemplarzu ZAiKS i w powieści Świat do góry nogami. W podstawie była literówka, która pozbawiała zdanie sensu.

 

Opracowanie tekstu

 

W tekście dramatu uwspółcześniono następujące rozwiązania ortograficzne i typograficzne. Dostosowano do współczesnej normy ortograficznej pisownię partykuły ‘nie’ z imiesłowami przymiotnikowymi (np. ‘nie obudzony’ → ‘nieobudzony’), a po wypowiedzeniach z imiesłowami przysłówkowymi konsekwentnie zastosowano przecinki (np. ‘Zabijając ją uwolnimy się od kompleksów zemsty!’ → ‘Zabijając ją, uwolnimy się od kompleksów zemsty!’). Wszystkie wielkości liczbowe w wypowiedziach postaci i didaskaliach zapisano słownie, pozostawiając zapis cyframi arabskimi w datach rocznych (‘Dziś jest rok 1967, a Jego Cesarska Mość zasnął w Bogu w roku 1920’) oraz w numerze pokoju hotelowego (‘W gazetach pisało, że 234. Hotelu nie pamiętam’), zaś zapis cyframi rzymskimi – w określeniach odnoszących się do stuleci (np. ‘Komu potrzebny w XX wieku rycerz?’), nazwach postaci (np. ‘Drab II’) i w formalnym podziale dramatu na akty, zgodnie z konwencją serii wydawniczej „Dramat Polski. Reaktywacja”. Ingerencje ortograficzne objęły również niekonsekwentną, a niekiedy niepoprawną ortograficznie pisownię cyfrowo-słowną liczebników w podstawie tekstowej (np. ‘400 letni’ → ‘czterechsetletni’, ‘o 7-mej’ → ‘o siódmej’, ‘8-mio godzinny dzień pracy’ → ‘ośmiogodzinny dzień pracy). Zmiana w zakresie pisowni liczebników dotyczy również podtytułu utworu Jerzego Afanasjewa (‘farsa hotelowa w 3-ch aktach’ → ‘farsa hotelowa w trzech aktach’). Do pełnej postaci rozwinięto zapis skrótów (‘w.’ → ‘wiek’, ’np.’ → ’na przykład’) i identyfikatora repliki (‘Dyr. Rolas’ → ‘Dyrektor Rolas’). Usunięto liczne w maszynopisie zbiegi interpunkcyjne kropki i wykrzyknika, przyjmując zapis zgodny z kontekstem wypowiedzi. Dostosowano do normy ortograficznej pisownię następujących form: ‘zbeszcześcić’ → ‘zbezcześcić’, ‘przystęplować’ → ‘przystemplować’, ‘acha’ → ‘aha’, ‘krwiodastwo’ → ‘krwiodawstwo’, ‘zrozumię’ → ‘zrozumiem’, ‘nieopacznie’ → ‘nieopatrznie’, ‘pojedyńczo’ → ‘pojedynczo’, ‘wziąć’ → ‘wziąć’, ‘nawieść’ → ‘nawieźć’. Ingerencje ortograficzne dotyczyły również zmian w zakresie łącznej i rozłącznej pisowni wyrażeń: ‘poco’ → ‘po co’, ‘odrazu’ → ‘od razu’, ‘napozór’ → ‘na pozór’, ‘poczem’ → ‘po czym’, ‘nielada’ → ‘nie lada’. Nadto dostosowano do normy ortograficznej pisownię wyrażeń obcojęzycznych: ‘bourgois’ → ‘bourgeois’, ‘l’imperieur’ → ‘l’empereur’, ‘mon cheri’ → ‘mon chéri’, ‘Bon chance!’ → ‘Bonne chance!’, ‘Fau pas’ → ‘Faux pas’, ‘répété’ → ‘répétez’. Pozostawiono natomiast bez zmian świadome spolszczenia (‘mesje’, ‘sakreble’).

Maszynopis Łóżka zawiera błędy literowe, ortograficzne, gramatyczne i stylistyczne. Dramat ten nie był publikowany za życia autora, toteż nie został przez niego w pełni dopracowany redakcyjnie i zrewidowany w celach wydawniczych. Nadto nie można wykluczyć, że niektóre błędy zapisu mogły powstać na skutek pracy maszynisty. Zdecydowano o poprawieniu oczywistych usterek (np. ‘voger’ → ‘foyer’, ‘dostraktywnie’ → ‘destruktywnie’, ‘dystyngownie’ → ‘dystyngowanie’, ‘sjamscy’ → ‘syjamscy’), a także błędów literowych i gramatycznych w spisach osób i didaskaliach (‘trzywialny’ → ‘trywialny’, ‘pamiętający dawne prosperity’ → ‘pamiętający dawną prosperity’). Uznano je za niezamierzone przez autora lub popełnione przez przepisujących, ponieważ didaskalia w dramacie nie są nacechowane językowo w taki sposób, aby podobne błędy traktować jako stylizację. Odmienne zjawisko zaobserwowano natomiast w dialogach – prowadzonych w języku potocznym. Pojawiające się tam błędy, takie jak: kontaminacje frazeologizmów, np. ‘I zbije panu mordę’; błędne zastosowanie strony zwrotnej czasownika: ‘Stronisz się od wysiłku’; nieprawidłowe konstrukcje zdaniowe, np. ‘Siedząc na łóżku, wydało mi się przed chwilą, że od pani jedzie dymem’, ‘wydaje się pan być zbyt brutalny’; konstrukcje kolokwialne, np. ‘Przecież to nie pociąg, a hotel’ – są charakterystyczne dla żywiołu mowy potocznej. Uznano je za istotny składnik języka postaci i odstąpiono od ingerencji w jego brzmienie.

W tekście zachowano obecne w maszynopisie wyróżnienia autorskie, stosując rozstrzelenia (np. ‘Hrabia pisze pamiętniki? ‘), majuskułę (‘RURATY’), a także dywizy (‘M-ę-ż-c-z-y-z-n-a‘).

 

Bartłomiej Kuczkowski