Nota edytorska

Nota edytorska

 

Publikację elektroniczną dramatu Czapa czyli Śmierć na raty oparto na wydaniu:

 

Janusz Krasiński, Krzak gorejący. Dramaty, wybór i wstęp Wanda Zwinogrodzka, opracowanie edytorskie Agnieszka Kramkowska-Dąbrowska, Wydawnictwo Instytutu Badań Literackich PAN, Warszawa 2013, seria „Dramat Polski. Reaktywacja”.

 

Informacje o przekazach i zasady edytorskie przyjęte w wydaniu papierowym, respektowane w publikacji elektronicznej:

 

 

Wykaz źródeł tekstu

 

Czapa (komedia stereofoniczna) [dramat radiowy]

Pierwodruk: „Dialog” 1965, nr 6.

Przedruk w: Śniadanie u Desdemony, Warszawa: Wydawnictwa Radia i Telewizji 1976.

 

Czapa czyli Śmierć na raty. Dramat wisielczy w dwóch aktach:

Pierwsze wydanie: Czapa i inne dramaty, Warszawa: PIW 1973.

Przedruki w: Antologia dramatu, t. 2, wyb. i posł. Jerzy Koenig, Warszawa: PIW 1976; Antologia dramatu polskiego 1945–2005, t. 2, wyb. i oprac. Jan Kłossowicz, Warszawa: Prószyński i S-ka 2007.

Przekazy niepublikowane: maszynopis z odręcznymi poprawkami autora (Muzeum Literatury, inw. 4247); maszynopis w teczce podpisanej Pięć dramatów IV (archiwum domowe pisarza).

 

Czapa czyli Śmierć na raty. Makabreska [dramat telewizyjny], w: Teatr szklanego ekranu, Warszawa: ISKRY 1970

.

 

Wybór podstawy

 

Czapa powstała najpierw jako dramat radiowy i w tym kształcie została opublikowana w „Dialogu” (1965, nr 6). Następnie, na jej bazie, autor stworzył dramat przeznaczony do realizacji scenicznej: dopisał nowe sceny (wraz z postacią Skazańca oraz drugiego Strażnika) oraz przeredagował didaskalia. Ta rozbudowana wersja ukazała się w 1973 roku w zbiorze dramatów Janusza Krasińskiego (nakładem Państwowego Instytutu Wydawniczego), została też dwukrotnie przedrukowana w wieloautorskich antologiach polskiego dramatu. Wersja sceniczna stała się także podstawą autorskiej adaptacji stworzonej z myślą o realizacji w Teatrze Telewizji (publikacja w tomie zbiorowym Teatr szklanego ekranu). Przy wyborze podstawy nie brano tejże adaptacji pod uwagę, uznając ją za opracowanie na potrzeby konkretnego, jednorazowego zamówienia. Odrzucono także Czapę radiową, publikowaną w „Dialogu”. Tekst w tym kształcie cieszył się wprawawdzie dużą popularnością (jak również jego realizacje radiowe), to jednak nie stał się on podstawą wydania w niniejszej edycji. Decyzja ta – aby nie brać pod uwagę przy wyborze podstawy dramatów radiowych – była wspólna dla całego tomu dramatów Janusza Krasińskiego.

 

Teksty tworzone przez Krasińskiego dla radia w większości przypadków były zalążkiem napisanych później lub w podobnym czasie sztuk scenicznych. Pisząc dramat sceniczny, autor dodawał do istniejącego dramatu radiowego nowe sceny, inne usuwał lub modyfikował, stwarzał kolejne postacie, a tym samym dodawał dziełu nowe sensy. Różnice między tymi tekstami wynikają jednak przede wszystkim z tego, że dramat radiowy i dramat sceniczny powstają z myślą o zupełnie innych mediach, wymagających odmiennych rozwiązań, posłużenia się odrębnymi środkami artystycznego wyrazu. O zmianach autor informował już w podtytułach (np. dramat radiowy Kochankowie z klasztoru Valdemosa nie miał podtytułu, natomiast utwór sceniczny otrzymał podtytuł Romanca w stylu hiszpańskim w trzech aktach). Największe zmiany w tytule, choć z zachowaniem głównego, rozpoznawalnego członu zaszły w Czapie – pierwodruk dramatu radiowego w „Dialogu” (1965, nr 6) zatytułowany jest Czapa (komedia stereofoniczna), podczas gdy pierwodruk dramatu scenicznego (1973) nosi tytuł Czapa czyli Śmierć na raty. Dramat wisielczy w dwóch aktach.  Z kolei tekst opracowany na potrzeby Teatru Telewizji autor opatrzył podtytułem Makabreska. Warto również dodać, że dramaty radiowe mają swoją własną historię wydawniczą – tom Śniadanie u Desdemony (1976) zawierający trzynaście tekstów, z których część była publikowana już wcześniej, ukazał się trzy lata później niż wybór dramatów scenicznych. Przygotowując niniejszą edycję, uznano, że mimo podobnych tytułów oraz zbieżnego przebiegu akcji nie można traktować dramatów radiowych i scenicznych Krasińskiego jako wersji tego samego dzieła, ponieważ są to teksty przynależące do dwóch odrębnych gatunków.

 

Po porównaniu przekazów drukowanych oraz maszynopisów za podstawę przyjęto tekst dramatu scenicznego opublikowanego w zbiorze Czapa i inne dramaty (Warszawa: PIW 1973). Odrzucono maszynopis ze zbiorów Muzeum Literatury, który nie zawiera późniejszych istotnych modyfikacji wprowadzonych przez autora w wydaniu PIW. Drugi z maszynopisów – przechowywany w mieszkaniu pisarza – uwzględnia wszystkie odręczne poprawki i skreślenia naniesione na maszynopis z Muzeum Literatury, co wskazuje, że powstał później. Powiela także błędy, które pojawiły się we wcześniejszym maszynopisie, a zostały poprawione w wydaniu PIW. Maszynopis pozostały w mieszkaniu pisarza zawiera dość liczne pomyłki literowe, a układ didaskaliów jest wyraźnie przypadkowy, nie odzwierciedla ich przemyślanego zapisu, widocznego w maszynopisie z Muzeum Literatury. Przesłanki te pozwalają sądzić, że nie został sporządzony przez autora i prawdopodobnie nie był przez niego skontrolowany. Przekaz ten nie był także ostateczną podstawą wydania dla tomu PIW, ale stał się źródłem błędu powielonego w druku. W II akcie (scena 1), kiedy okazuje się, że Skazaniec będzie miał kolejny proces, Kuźma wypowiada zdanie: Poczekamy do nowego roku. W maszynopisie z Muzeum Literatury mowa jest o nowym wyroku i określenie to jest związane właśnie z nowym procesem Skazańca. W sztuce nie pojawiają się okoliczności, które uzasadniałyby wprowadzenie sformułowania nowego roku. Jest to ewidentna pomyłka przepisującego maszynopis, powielona we wszystkich wydaniach. W przedrukach powtórzono inne, nieliczne błędy pierwodruku, a także dodano kolejne, dlatego przy wyborze podstawy przedruki zostały odrzucone.

 

Emendacje

 

– Akt I, scena 8 we fragmencie OLEŚ (modli się żarliwiej) wprowadzono za mps. z ML formę żarliwiej zamiast zapisanej w podstawie formy żarliwie; informacja o tym, że Oleś modli się żarliwie, pojawiła się już w didaskaliach na początku sceny, byłoby to więc powtórzenie.

– Akt I , scena 8: w kwestii Skazańca zgodnie z mps. z ML zapisano dużą literą wyraz Absolut, ponieważ pisownia dużą lub małą literą w tym wypadku odsyła do konkretnych koncepcji filozoficznych.

– Akt II, scena 2, kwestia Kuźmy: Poczekamy do nowego wyroku. W podstawie błędnie: do nowego roku. Z kontekstu wynika, że więźniowie czekają na kolejny wyrok; brak natomiast przesłanek tekstowych uzasadniających wprowadzenie daty. Za mps. z ML poprawiono wyraz roku na wyroku.

– Akt II, scena 3, zdanie w kwestii Kuźmy: Powiedziałem już raz, że nie jestem od wymyślania. W wypowiedzi Kuźmy poprawiono omyłkowo zapisane w podstawie wyrażenie do wymyślania na od wymyślania (za mps. z ML).

– W całej sztuce przywrócono układ didaskaliów zgodny z mps. z ML, zapis przyjęty w pdr. uznając za konwencjonalny, nieoddający zamysłu pisarza. Zgodnie z pdr. natomiast odtworzono – w kilku miejscach maszynopisu niekonsekwentny – zapis didaskaliów oznaczających dźwięki, które dochodzą z zewnątrz celi: wszędzie wydzielono je w osobnym wierszu.

 

 

Pisownia i interpunkcja

 

Zastosowano obecnie obowiązujące zasady ortograficzne i interpunkcyjne. Zachowano jednak w dużej mierze konsekwentnie przestrzeganą przez autora zasadę rozdzielnej pisowni nie z imiesłowami przymiotnikowymi o znaczeniu czasownikowym, poprawiono jedynie nieliczne pomyłki w jej zastosowaniu. Uporządkowano pisownię dużą lub małą literą po wielokropku, w zależności od tego, czy kontynuowane jest wypowiedziane wcześniej zdanie, czy rozpoczynane nowe. Pojawiające się w didaskaliach nazwy postaci zapisano dużą literą, natomiast w wypowiedziach bohaterów, jeśli są użyte w charakterze rzeczowników pospolitych, wprowadzono małą literę.

 

W niniejszym wydaniu uznano za cechę stylu i przywrócono przestarzałą formę tłomok, stosowaną przez Krasińskiego w maszynopisach, a poprawianą w niektórych wydaniach na tłumok. Ujednolicono pisownię wyrazów z grupy spieszyć się/spiesznie i zapisano je przez s, zgodnie z większością przekazów maszynopisowych. Zastosowano także jednolitą pisownię form typu szamoczą, klekoczą w wydaniach zapisywanych niekonsekwentnie przez c lub cz, zaś w maszynopisach autorskich zawsze przez cz.

 

Zgodnie z obowiązującymi obecnie zasadami wprowadzono przecinki w zdaniach podrzędnie złożonych z imiesłowami przysłówkowymi oraz w innych zdaniach złożonych, gdzie norma wymaga przestankowania. Uporządkowano też niejednolity zapis cytatów w tekście; poczyniono jedynie kilka wyjątków w miejscach, gdzie brak cudzysłowu można było odczytać jako świadome działanie artystyczne autora. Zachowano również znak zapytania na końcu zdań złożonych, w których jedynie część podrzędna niesie treść pytajną. Współczesna norma przewiduje kończenie takich wypowiedzeń kropką ze względu na twierdzące zdanie nadrzędne. Uznano jednak, że znak zapytania jest w tym wypadku sugestią intonacyjną i nie ingerowano w zamysł autorski. Wprowadzono natomiast znak zapytania (w miejsce kropki) w zdaniach przeczących, które – jak wynika z kontekstu – są zdaniami pytającymi, a bez pytajnika można by je rozumieć jako przeczenia (np. Nie mówiłem, że jeszcze coś sobie przypomnę?).

 

Dokonano zmian w zapisie zbiegu znaków: wielokropka i wykrzyknika oraz wielokropka i pytajnika. Poprzedni wydawcy stosowali jednolity zapis ?… oraz !…, podczas gdy w maszynopisach autorskich taka kolejność znaków nie jest zachowywana (pojawia się zapis ?… lub …?). Nie istnieje norma wskazująca kolejność znaków, sposób zapisu odpowiada zaś różnym stanom emocjonalnym, które znaki te mają przekazać, dlatego powrócono do różnorodnego zapisu wspomnianego zbiegu znaków utrwalonego w maszynopisach. Przywrócono również autorską interpunkcję w miejscach, gdzie w podstawie wydania była ona wątpliwa.

 

Agnieszka Kramkowska-Dąbrowska