Nota edytorska

Publikację elektroniczną Orfeusza oparto na wydaniu:
Anna Świrszczyńska, Orfeusz. Dramaty, wybór i wstęp Ewa Guderian-Czaplińska, opracowanie edytorskie Maria Kozyra, Wydawnictwo Instytutu Badań Literackich PAN, Warszawa 2013, seria „Dramat Polski. Reaktywacja”.

 

Informacje i zasady edytorskie przyjęte w wydaniu papierowym i respektowane publikacji elektronicznej:

Przy wyborze podstawy […] kierowano się ostatnią decyzją autorki. Teksty Świrszczyńskiej nieustannie ewoluowały, dlatego nie można mówić o decyzji „ostatecznej”. Pisarka stworzyła nie tylko wiele odmian jednego tekstu, lecz także wiele wersji, które ze względu na różnice można traktować jako inne utwory. Kto wie, jak zmieniałyby się jeszcze te utwory, jak duża byłaby ich liczba, gdyby nie śmierć autorki. […] Wydanie ostatniej za życia autorki wersji zasadniczo jednego dzieła poprzedza znaczny dorobek literacki na ten sam temat, zachowany niejednokrotnie pod różnymi tytułami. Podczas lektury utworów Świrszczyńskiej czytelnik musi zdawać sobie sprawę także z tego, że może zapoznaje się tylko z jednym z kilku dramatów, nawet jeśli mają one ten sam tytuł. Aby zasygnalizować problem, w wykazie źródeł zamieszczono przykłady istotnych różnic między poszczególnymi wersjami lub odmianami (dogłębna analiza wymagałaby napisania odrębnego tomu na ten temat). Zagadnienie przybliża też Aneks i zawarte w nim fragmenty. Podsumowując, u Świrszczyńskiej jeden temat ewoluuje wraz z tekstem, można mówić o kolejnych wersjach (nawet bardzo różnych) jednego utworu albo inaczej – o kilku różnych tekstach, które łączy ten sam temat. Wybór jednej podstawy sprawia, że czyta się tylko jakiś jeden element zmagań autorki z tematem.
W związku z powyższym, wersjom publikowanym w różnym czasie niejednokrotnie towarzyszyła odmienna recepcja recenzencka, teatralna i czytelnicza. Może być więc tak, że literatura przedmiotu (komentarze krytyczne) dotyczą różnych w istocie tekstów. Gdyby chcieć zinterpretować Świrszczyńską naprawdę, to trzeba by brać pod uwagę wszystkie wersje utworów i przeanalizować mechanizmy ich przekształcania.
Autorka zmieniała utwory między innymi pod wpływem czynników zewnętrznych. W Archiwum Akt Nowych znajdują się adnotacje na temat cenzurowania tekstów Świrszczyńskiej^[1]. Dotyczą one np. zakwalifikowania bądź niezakwalifikowania utworu do druku lub wystawienia w teatrze. W Spisie bibliograficznym utworów dramatycznych z lat 1945–50 (maj) sporządzonym przez Irenę Stegman^[2] widnieje informacja, że Ludzie samotni (Strzały na ulicy Długiej) oraz Śmierć Orfeusza mogły się ukazać, Miłość na wczasach natomiast została przez cenzurę zatrzymana. W przypadku Orfeusza odręczna poprawka na maszynopisie nie pozwala jednoznacznie stwierdzić, jak dramat został oceniony. Wśród utworów zatrzymanych w 1948 roku znalazły się: Ostrożny, Orfeusz Strzały na ulicy Długiej^[3].

Podstawą wydania [w tomie z serii „Dramat Polski. Reaktywacja”] są dramaty z roku 1984 i maszynopis Awantury na wczasach z archiwum ZAiKS, będący zapewne wersją przekazaną tam przez córkę Anny Świrszczyńskiej, Ludmiłę Adamską-Orłowską. Utwory te zostały skolacjonowane z innymi przekazami i prawdopodobnie nie zawierają zmian wprowadzonych pod wpływem cenzury. Nie można jednakże wykluczyć, że pisarka przekształcała teksty pod presją cenzury, ale kiedy miała możliwość przywrócenia wersji nieocenzurowanej, tego nie uczyniła. Nową wersję mogła uważać za równie dobrą i wartościową. Do zmian dokonywanych pod wpływem czynników zewnętrznych należą także modyfikacje wprowadzane przez reżyserów lub autorkę po konsultacji z reżyserami – dostosowywanie tekstu do potrzeb scenicznych. Dlatego też w wykazie źródeł uwzględnione zostały scenariusze teatralne – mimo różnic mogą być wersjami autorskimi. Niejednokrotnie przy utworach drukowanych w prasie pojawia się adnotacja „fragment”. Być może jest to pomyłka redaktora, gdyż tekst w całości pokrywa się z wersją maszynopisu, ale może też istnieć inne wyjaśnienie. Nie da się wykluczyć, że była jeszcze jakaś rozbudowana wersja danego utworu.
Warto nadmienić, że Świrszczyńska, jak przyznała w korespondencji, pisała wszystkie akty każdego dramatu jednocześnie. Aneks […] zawiera […] dwie drukowane w latach 1947 i 1956 wersje zakończenia Orfeusza […].

 

Wykaz źródeł tekstu

Podstawa wydania
      Orfeusz. Sztuka w trzech aktach. W: Teatr poetycki. Kraków: Wydawnictwo Literackie 1984, s. 5–65 (trzecie wydanie książkowe).

Odmiany i wersje^[4]
      Orfeusz, kopia maszynopisu powstałego w latach okupacji. Muzeum Literatury im. A. Mickiewicza w Warszawie, sygn. 952, 37 s. (Archiwum „Wisły”).
      Sztuka (prolog Orfeusza) z listu Anny Świrszczyńskiej do Romana Kołonieckiego z 24 października 1945 roku. Muzeum Literatury im. A. Mickiewicza w Warszawie, sygn. 819, k. 37.
Sztuka. „Życie Literackie” 1945, nr 9−10, s. 6.
      Orfeusz, scenariusz teatralny. Prywatne zbiory Lidii Kuchtówny, która maszynopis otrzymała od Marii Horzycowej.
      Orfeusz, scenariusz teatralny. Zbiory Specjalne Instytutu Sztuki PAN w Warszawie, Archiwum Wilama Horzycy, inw. 1517. Orfeusz, scenariusz teatralny. Zbiory Specjalne Instytutu Sztuki PAN w Warszawie, inw. 1929-53 (adnotacje: „z Archiwum SPATiF-u”, Agencja Teatralna i Filmowa ZAiKS, pieczątka AGTiF). Orfeusz, scenariusz teatralny. Zbiory Specjalne Instytutu Sztuki PAN w Warszawie, Archiwum Marii i Edmunda Wiercińskich, inw. 1209-100-42.
      Śmierć Orfeusza (fragment dramatu). „Twórczość”, styczeń 1946, z. 1, s. 19–28.
      Orfeusz (poemat dramatyczny, fragment). „Zdrój”, maj 1946, nr 9, s. 3. Orfeusz (poemat dramatyczny, fragment). „Teatr”, sierpień 1946, nr 3, s. 42–45. Eurydyka w piekle. „Przekrój”, wrzesień–paź dziernik 1946, nr 77, s. 17.
      Orfeusz i Persefona (fragment II aktu sztuki pt. Orfeusz). „Arkona” 1946, nr 12, s. 8–9.
      Orfeusz (fragment). „Dziennik Polski”, 11 października 1946, s. 4.
      Orfeusz. Sztuka w trzech aktach. Warszawa–Kraków: Wydawnictwo E. Kuthana 1947, 70 s.
      Orfeusz. Sztuka w trzech aktach. Kraków: Wydawnictwo Literackie 1956, 83 s.
      Orfeusz, słuchowisko radiowe, reż. Jerzy Rakowiecki, emisja w Teatrze Polskiego Radia 10 listopada 1958, powtórzenie w dniach 26 lipca 1960, 20 października 1979 oraz 14 czerwca 1981.
      Orfeusz, scenariusz teatralny, emisja w Telewizji Wrocław (1971). Biblioteka IBL PAN w Warszawie.
      Sztuka. W: Poezje wybrane. Warszawa: LSW 1973, s. 59.
      Sztuka. W: Wybór wierszy. Warszawa: Czytelnik 1980, s. 85.

Inne utwory oparte na tym samym pomyśle
      Śmierć Orfeusza, scenariusz słuchowiska radiowego powstałego w 1938 roku. Zbiory Specjalne Instytutu Sztuki PAN w Warszawie, Archiwum Edmunda i Marii Wiercińskich, inw. 1209-123.
      Śmierć Orfeusza, słuchowisko radiowe, reż. Natalia Szydłowska, emisja w Teatrze Polskiego Radia 21 marca 1971, powtórzenie w dniach 24 lutego 1982 oraz 26 lutego 1984.
      Śmierć Orfeusza. „Pion” 1938, nr 42, s. 1–2.
     Orfeusz. „Pióro” 1939, nr 2, s. 192–197 (tekst jest narracją pierwszoosobową tytułowego bohatera Orfeusza).
Między 1939 a 1947 rokiem powstało około dziesięciu tekstów zatytułowanych Orfeusz (wersji autorskich). Jak w liście do Jarosława Iwaszkiewicza pisze sama autorka, ze względu na tematykę chciała rozszerzyć pierwotną wersję dramatu o Orfeuszu, następnie modyfikowała niektóre jego partie na użytek inscenizatorów. W latach 1947, 1956, 1984 Orfeusz został opublikowany. Wszystkie wymienione teksty w mniejszym bądź większym stopniu różnią się od siebie.

Przykłady różnic
– różnice w budowie
Wersja okupacyjna ma formę dramatu, składa się z 9 scen. Scenariusze teatralne i wydania Orfeusza mają formę dramatu złożonego z 3 aktów podzielonych na sceny.

– różnice na poziomie słowa
Na scenariuszu teatralnym z archiwum Wiercińskich (premiera krakowska) została zaznaczona zmiana:

ORFEUSZ (wchodzi)

      Co za n o c^[5] [nadpisane ołówkiem „pogoda”, w innych scenariuszach „noc” − M.K.] dzisiaj. Czy słyszycie, panowie, tupanie? To centaury – przed chwilą odbiegły. Chwała Bogu, bo trudno byłoby wprowadzić na scenę centaura.

W wersjach wydanych:

ORFEUSZ (wchodzi)

Co za d z i e ń dzisiaj. Czy słyszycie, panowie, tupanie? To centaury – przed chwilą odbiegły. Chwała Bogu, bo trudno byłoby wprowadzić na scenę centaura.

Kontekst pierwszego cytowanego fragmentu pokazuje, że akcja rozgrywa się w nocy. W deklamacji, którą wygłasza Orfeusz, pojawiają się kwestie: gdzież wyborniejsza kompania w taką wiosenną noc, pochwalmy pijane uroki centaurów i swawolnych kochanek i tej nocy wiosennej, ponadto Eurydyka jest śpiąca, idą z Orfeuszem do domu. Scena 2 również rozgrywa się w nocy. Prawdopodobnie ze względu na użytek sceniczny w krakowskim przedstawieniu pomysł uległ zmianie. Być może z powodu rozbudowania partii dialogowych (w porównaniu z wersją okupacyjną), a tym samym wydłużenia czasu akcji, autorka postanowiła, aby scena w kawiarni rozegrała się w dzień.

Zmianę czasu akcji wprowadzono konsekwentnie w całej scenie. Na scenariuszu teatralnym z archiwum Wiercińskich (premiera krakowska):

ORFEUSZ

Nie trzeba się martwić, malutka. Napijmy się wina – sami we dwoje. Wspaniała n o c [nadpisane „d z i e ń”, w pozo stałych scenariuszach „noc” – M.K.]. Dawno nie czułem takiej radości. Zbierało to we mnie, rosło, ale teraz dopiero wiem, że mogę przystąpić do najważniejszej sprawy – do czegoś ostatecznego. Szczęśliwy jestem, Eurydyko.

W wydaniach:

ORFEUSZ

Nie trzeba się martwić, malutka. Napijmy się wina – sami, we dwoje. Wspaniały d z i e ń. Dawno nie czułem takiej radości. Zbierało to we mnie, rosło, ale teraz dopiero wiem, że mogę przystąpić do najważniejszej sprawy – do czegoś ostatecznego. Szczęśliwy jestem, Eurydyko.

Słowo ujarzmił nadpisane ołówkiem na egzemplarzu z archiwum Wiercińskich weszło do wydania z 1984 roku.

Scenariusz Wiercińskiego:

GREK II

Dziękuję bardzo. Pan u s y p i a ł [nadpisane „u j a r z m i ł” –M.K.], o ile się nie mylę ocean oraz lwy i słonie. Czy jest jakie naukowe wytłumaczenie tego faktu? Jakaś filozoficzna koncepcja? Doszły mnie słuchy o pańskiej teorii śmiechu.

Orfeusz z Teatru poetyckiego (1984):

GREK II

Dziękuję bardzo. Pan u j a r z m i ł, o ile się nie mylę, ocean oraz lwy i słonie. Czy jest jakieś naukowe wytłumaczenie tego faktu? Jakaś filozoficzna koncepcja? Doszły mnie słuchy o pańskiej teorii śmiechu.

Trudno stwierdzić, dlaczego dopiero w 1984 roku została wprowadzona poprawka ze scenariusza. Słowo ujarzmił (pokonał) wydaje się bardziej adekwatne w kontekście całego dzieła.

– błędny tytuł
Fragment Orfeusza został opublikowany w „Twórczości” w 1946 roku pod wprowadzającym w błąd tytułem Śmierć Orfeusza (fragment dramatu). Tekst najbliższy jest wersji okupacyjnej Orfeusza. Śmierć Orfeusza jest innym utworem – scenariuszem słuchowiska radiowego.

– funkcjonowanie fragmentu dramatu w formie samodzielnego utworu
Począwszy od roku 1947, wydania Orfeusza uzupełnione zostały o Prolog, który od 1944 do 1984 roku funkcjonował jako samodzielny utwór Sztuka. Bez względu na to, czy występuje jako osobna forma prozatorska, czy też stanowi część Orfeusza, jest tym samym utworem.

Uwagi
Nie udało się dotrzeć do scenariuszy, które stanowiły podstawę inscenizacji dramatu za życia autorki: Orfeusz, scenariusz przedstawienia Teatru Akademickiego KUL (1956); Orfeusz, scenariusz przedstawienia dyplomowego Wydziału Aktorskiego PWST w Krakowie (1959); Orfeusz, scenariusz sztuki wystawionej w Klubie 13. Muz w Szczecinie (Teatr Propozycji, 1959) i Orfeusz, scenariusz spektaklu Teatru Telewizji, Katowice (1964).

Emendacje

W kwestiach Aglae: Ludzie? i Starca: Jak wy? za poprzednimi wydaniami przywrócono znak zapytania. Z kontekstu wynika, że wypowiedź ma formę pytania.
[…]

Pisownia i interpunkcja

Wprowadzono nieliczne zmiany w zakresie pisowni i interpunkcji, najwięcej w scenariuszu Awantura na wczasach ze względu na jego niestaranność. W formach wierszowanych interpunkcję poprawiono po weryfikacji tekstu z pozostałymi wersjami i odmianami. Zastosowano obecnie obowiązujące zasady interpunkcyjne. W kilku miejscach pozostawiono taką interpunkcję, jaka najczęściej występuje we wszystkich wersjach i odmianach danego dramatu. Zmodernizowano ortografię. Ujednolicono zapis nazw postaci w didaskaliach – wielką literę pozostawiono tylko na początku nazwy. Ujednolicono zapis oddający śmiech: ha, ha; hi, hi i he, he. […] Ujednolicono pisownię przytoczeń – wybrana została przeważająca forma zapisu bez cudzysłowu, zdanie rozpoczyna się wielką literą. Wyróżnienia w tekście pochodzą od autorki.

Maria Kozyra

[fragmenty Noty edytorskiej przygotowanej przez Marię Kozyrę do tomu dramatów]