Ochorowicz Julian

Joanna Lekan-Mrzewka

Psycholog, filozof, publicysta, tłumacz, literat, wynalazca. Pseudonimy i kryptonimy: Dr J.O.; J. …; J.O.; Julian Mohort; Julian O.; Mortuus.

Informacje biograficzne. Urodził się 23 II 1850 w Radzyminie k. Warszawy jako syn Julia­na, inspektora Instytutu Nauczycieli Elementarnych w Radzyminie, oraz Jadwigi Teresy z Su­mińskich, nauczycielki, autorki publicystyki pedagogicznej, przekładów prac o wychowaniu i książek dla dzieci. Matce (na której po śmierci męża spoczął obowiązek wychowania i wy­kształcenia syna) Ochorowicz zadedykował Pogadanki i spostrzeżenia z dziedziny fizjologii, psychologii, pedagogiki i nauk przyrodniczych (1879). Kształcił się początkowo w III Gimna­zjum Męskim w Warszawie, następnie (po wysiedleniu matki z Warszawy na skutek popo­wstaniowych represji) od 1864 r. kontynuował naukę w lubelskim gimnazjum, gdzie poznał Aleksandra Świętochowskiego i Aleksandra Głowackiego (B. Prusa). Wspomnienie lat szkol­nych zawarł w artykule Przed trzydziestu laty („Kurier Codzienny” 1897, nr 1). W 1866 r. roz­począł studia na Wydziale Filologiczno-Historycznym warszawskiej Szkoły Głównej, a po jej zamknięciu przeniósł się na Wydział Matematyczno-Fizyczny w Cesarskim Uniwersyte­cie Warszawskim, który ukończył w 1872 r. ze stopniem „kandydata nauk przyrodniczych”. Od 1867 r. udzielał się w ruchu młodych pozytywistów skupionych wokół „Przeglądu Ty­godniowego”, jednak w 1872 r., zrażony radykalizmem i napastliwością Świętochowskie­go, przeszedł na pozycje bardziej umiarkowane – związał się z „Opiekunem Domowym” i „Niwą”. W 1873 r. wyjechał do Lipska, by podjąć w tamtejszym uniwersytecie – m.in. pod kierunkiem Gustava Theodora Fechnera, Moritza Wilhelma Drobischa i Wilhelma Wundta – studia uzupełniające z filozofii, nauk przyrodniczych i psychologii. Zwieńczył je w 1874 r. uzyskaniem tytułu doktora filozofii. Po powrocie do Warszawy objął redakcję „Niwy” i kiero­wał nią od czerwca 1874 do listopada 1875 r.

Pod koniec 1875 r. przeniósł się do Lwowa, gdzie uzyskał habilitację. W l. 1876–1882 pracował na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Lwowskiego, będąc zarazem pierwszym w kraju i jednym z pierwszych w Europie docentów psychologii empirycznej. Badał zja­wiska z zakresu parapsychologii (zwłaszcza hipnotyzmu i właściwości elektrycznych ciała ludzkiego). Nowatorskie w treści i metodzie wykłady, których program obejmował zagad­nienia z psychologii teoretycznej, indukcyjnej, stosowanej, kryminalnej, z teorii wrażeń, patognomiki, psychologii twórczości, psychologii historii i cywilizacji oraz etnopsychologii, cieszyły się dużą popularnością. Brał udział w życiu kulturalno-naukowym Lwowa, m.in. za­angażował się w utworzenie Macierzy Polskiej (w 1882 r. był członkiem jej Rady Wykonaw­czej), był wiceprezesem Koła Literacko-Artystycznego (1881–1882), członkiem redakcji „Ty­godnia Literackiego, Artystycznego, Naukowego i Społecznego” (w 1878 r. jako redaktor), należał do zarządu Towarzystwa Przyrodników im. Mikołaja Kopernika (ściśle związał się z jego organem prasowym – „Kosmosem” – w 1878 r. jako współredaktor), współpracował z Towarzystwem Lekarzy Galicyjskich. Eksperymentował też w dziedzinie elektryczności i elektromagnetyzmu. W 1878 r. opublikował studium O możliwości zbudowania przyrządu do przesyłania obrazów optycznych na odległość („Kosmos” 1878), zapowiadając wynalazek telewizji. Wskutek fermentu, jaki wywołała ta publikacja w środowisku akademickim Gali­cji, uznano go za szarlatana. Ze względu na „naukową niekonwencjonalność” nie przyzna­no mu tytułu profesora.

Pozbawiony możliwości awansu zawiesił wykłady we Wszechnicy Lwowskiej i w maju 1882 r. wyjechał do Paryża, gdzie przebywał do 1892 r., zyskując sławę wybitnego uczone­go i wynalazcy w dziedzinie elektroakustyki. Równolegle prowadził badania nad hipnotyzmem (traktując go jako dział psychologii) i magnetyzmem. Wyniki obserwacji i nowe teorie (m.in. ideoplastii), prezentowane w prasie (m.in. w „La Revue scientifique”) oraz na posie­dzeniach francuskiego Towarzystwa Biologicznego, spotkały się z dużym zainteresowaniem środowiska naukowego, głównie medycznego. Eksperymentował m.in. w klinice psychia­trycznej w Salpêtrière, testując pod okiem specjalistów – Jean-Martina Charcota i Augusta Voisina – opracowaną przez siebie terapię magneto-hipnotyczną; następnie prowadził samo­dzielną praktykę leczniczą. W 1889 r. wziął udział w zainicjowanym przez siebie I Międzyna­rodowym Kongresie Psychologii Fizjologicznej w Paryżu. Przez współpracę z ówczesną prasą pozostawał w stałym kontakcie z Warszawą, do której powrócił w 1892 r. Publikował arty­kuły m.in. w „Ateneum”, „Kurierze Warszawskim”, „Tygodniku Ilustrowanym”, „Wędrowcu”.

Sukcesy odniesione na arenie międzynarodowej wzbudziły w kraju zainteresowa­nie jego działalnością. Z ostrą krytyką wystąpiła przeciwko niemu „Gazeta Lekarska”, pięt­nując jego nowatorskie terapie i teorie. W 1893 r. na zaproszenie Henryka Siemiradzkie­go udał się do Włoch, by przeprowadzić eksperymenty z osławionym medium – Eusapią Palladino. Wnioski z doświadczeń (nb. powtórzonych na przełomie 1893/1894 r. w War­szawie, Nowy dział zjawisk, „Tygodnik Ilustrowany” 1893, nr 183–203) wywołały zawzię­tą polemikę, w którą jako główni oponenci Ochorowicza włączyli się Świętochowski i Bro­nisław Rejchman. Aktywność budząca kontrowersje wśród rodaków została doceniona za granicą: Ochorowicz został wyróżniony członkostwem różnych towarzystw naukowych z Wielkiej Brytanii, Niemiec, Węgier i USA. W kwietniu 1900 r. powołano go na prezesa warszawskiej Kasy Literackiej.

W 1901 r. osiadł w Wiśle na Śląsku Cieszyńskim, gdzie wybudował pod wynajem domy letniskowe. Ożywił tamtejsze życie kulturalno-oświatowe, powołując m.in. Macierz Szkol­ną. Wiślańską „Ochorowiczówkę” (prywatną willę z pracownią) odwiedzali m.in. Bolesław Prus, Maria Konopnicka i Władysław Stanisław Reymont. W Wiśle Ochorowicz kontynu­ował działalność naukową z zakresu psychologii doświadczalnej, foto- i elektrotechniki, włączając ponadto w zakres swych zainteresowań etykę.

Podtrzymywał nadal kontakty z francuskimi psychologami i lekarzami. W 1905 r. zo­stał członkiem komitetu redakcyjnego „Annales des sciences psychiques”, a rok później se­kretarzem Międzynarodowego Instytutu Psychologii w Paryżu. Około 1912 r. przeniósł się do podwarszawskiego Żerania. Od 1914 r. mieszkał w Warszawie. Związał się z Polskim To­warzystwem Psychologicznym, w l. 1915–1916 był jego wiceprezesem. Wykładał psychologię w średniej szkole handlowej Edwarda Rontalera.

Przez kilkanaście lat (1888–1899?) pozostawał w związku małżeńskim z Marią Hele­ną Leszczyńską (późniejszą Monatową), publicystką i autorką popularnych książek kuchar­skich. Zmarł nagle 1 V 1917 w Warszawie. Spoczął na cmentarzu Powązkowskim.

Kręgi twórczości. Ochorowicz debiutował w 1867 r. liryczno-refleksyjnymi wierszami o za­barwieniu romantycznym ogłoszonymi na łamach „Kuriera Lubelskiego” (Żebrak miłości, nr 110; Żal i pociecha, nr 126). Jako poeta występował jeszcze w latach 70., sygnując wier­sze pseudonimem Julian Mohort (wiersz-manifest Naprzód!, „Opiekun Domowy” 1873, nr 1; Fragment, „Opiekun Domowy” 1875, nr 3; Odwieczne drogi, tamże, nr 11).

Publikacja zapowiadająca jego karierę naukową (Jak należy badać duszę? czyli o Me­todzie badań psychologicznych, 1869), nagrodzona srebrnym medalem w konkursie Szkoły Głównej, określiła główny kierunek jego zainteresowań – „nową psychologię”, której teorie konsekwentnie rozwijał w późniejszych latach. Zainteresowanie psychologią kierunkowało go ku zagadnieniom twórczości i percepcji dzieła literackiego. Refleksje na ten temat zawarł w rozprawce O twórczości poetyckiej ze stanowiska psychologii („Tydzień Literacki, Artystycz­ny, Naukowy i Społeczny” 1877, nr 35–45). Ważnym etapem poprzedzającym tę publikację było dwuletnie (1874–1875) redagowanie „Niwy”, którą Ochorowicz przekształcił w maga­zyn kulturalno-oświatowy i literacki, zapewniając pismu współpracę wybitnych krytyków (P. Chmielowskiego, F. Bogackiego, A.G. Bema), pisarzy i felietonistów (m.in. T.T. Jeża, E. Orzeszkowej, B. Prusa). Na jej łamach wyraził w programowych artykułach Roman­tycy i realiści oraz Pozytywizm i negatywizm („Niwa” 1875, t. 7) swój stosunek do trady­cji, w tym literackiego dziedzictwa romantyzmu. Rozwinął i uszczegółowił tu zagadnienia podjęte uprzednio w książce Wstęp i pogląd ogólny na filozofię pozytywną (1872) wydanej w ramach serii „Biblioteka Filozofii Pozytywnej”, której był redaktorem.

W latach 80. pojawiają się w jego dorobku prace z zakresu magnetyzmu i hipno- tyzmu pisane głównie po francusku (m.in. Le sens du toucher et le sens du magnétisme, „La Revue scientifique” 1884; Note sur un critère de la sensibilité hypnotique, „Comptes rendus de la Société de biologie” 1884). Szczytowym osiągnięciem tego okresu jest De la suggestion mentale (wyd. franc. 1887, ang. 1891, pol. 1935) z przedmową Charles’a Richeta. Podsumowaniem wieloletnich badań w dziedzinie parapsychologii jest publikacja Zjawiska mediumiczne (t. 1–5, 1913–1914).

W ramach „Biblioteki Dzieł Wyborowych”, której od 1898 r. był współredaktorem (wraz z P. Chmielowskim, T. Jeske-Choińskim i J.A. Święcickim), ogłosił kilka własnych prac literackich (pod jedną okładką): Wiedza tajemna w Egipcie. Opowiadanie przyrodniczo-hi­storyczne oraz Istota bytu. Legenda historyczno-filozoficzna (1898), Listy do przyszłej narze­czonej razem z Do cudzej żony Klemensa Junoszy-Szaniawskiego (1898), Przelotne wrażenia z podróży do Rzymu (1899) oraz przekładów (m.in. G. Le Bon, Psychologia rozwoju narodów, 1897; V. Hugo, Rzeczy widziane. 1848–1849. Z niewydanych rękopismów, 1900). Wiele publi­kacji ukazujących się w tej serii opatrzył przedmowami – m.in. z zakresu literatury podróżni­czej (Pieszo do Chin. Wrażenia z podróży K. Rengartena; Szlakiem wychodźców. Wspomnienia z podróży do Brazylii J. Siemiradzkiego, Obrazy Kaukazu. Kartki z podróży E. Strumpfa), sztu­ki i estetyki (Listy z Włoch o sztuce kościelnej ks. A. Brykczyńskiego), medycyny (Istota i gra­nice wiedzy lekarskiej E. Biernackiego), pedagogiki (Jak u nas chowano dzieci? Zarys dziejów pedagogiki polskiej G. Dolińskiego).

Nowatorskie spojrzenie na etykę jako dziedzinę nauki zawarł w pracy Metoda w ety­ce zgłoszonej na konkurs „Przeglądu Filozoficznego” (prwdr. tamże: 1906, z. 1; wyd. osob. 1906). Interesowało go również zagadnienie „charakteru narodowego”, czego świadectwem jest rozprawa Pierwiastki charakteru narodowego. Szkic z psychologii i kultury pierwotnej Sło­wian centralnych (1907). Krystalizująca się wówczas koncepcja filozofii narodu została do­precyzowana w ostatniej jego książce Psychologia – Pedagogika – Etyka. Przyczynki do usi­łowań naszego odrodzenia narodowego (1917), którą bez wahania można nazwać summą psychologiczno-pedagogicznych doświadczeń i etycznych przemyśleń Ochorowicza.

Koncepcje krytycznoliterackie (w teorii i praktyce). Spór o tradycję. Określenie genezy koncepcji krytycznoliterackich Ochorowicza nie jest sprawą prostą, gdyż mamy do czynie­nia nie tyle z publicystą literackim, ile z uzdolnionym, twórczym umysłem filozoficznym i wybitnym psychologiem, nadto z wpływowym reprezentantem pokolenia pozytywistów. Wykształcenie kierunkowało go w stronę nauk empirycznych, jednak wachlarz jego zainte­resowań obejmował również zagadnienia z dziedziny estetyki. Literatura wprawdzie nie sta­nowiła centrum jego badań, ale nie można zaprzeczyć, że była ważnym punktem odniesienia jako argument w dowodzeniu.

Problem związków współczesnej epoki z „tradycją” Ochorowicz rozważał już w głośnej wówczas rozprawie Wstęp i pogląd ogólny na filozofię pozytywną. Badając europejską myśl fi­lozoficzną, uzasadniał mechanizm „postępu” ludzkości współwystępowaniem zjawiska ciąg­łości i przeciwstawności. Twierdził: „Postęp, który nie wyrósł na niwie tradycji mocą natu­ralnego rozwoju, przestaje być postępem, staje się rozprzężeniem, wstecznością” (Tradycja, „Opiekun Domowy” 1872, nr 18). Rozważania o tradycji kontynuował w Bezwiednych trady­cjach ludzkości (1895). Podjął tu próbę ugruntowania poznawczego paradygmatu antropolo­gii, nadając jej wymiar „wiedzy pewnej” (w znaczeniu kartezjańskim). Pewność ta opierała się według niego na spoistości odkrywanych przez archeologię i etnografię „śladów” oraz na poznawczym uprawomocnieniu metody ich badania.

Ochorowiczowi towarzyszyła świadomość wagi dziedzictwa romantycznego. Dokona­nia poetyckie romantyków uznawał za bezsporne (Romantycy i realiści). Adamowi Mickiewi­czowi wyznaczał miejsce naczelne, wskazując na jego więź z „życiem zbiorowości”, w Juliuszu Słowackim widział mistrza formy i przenikliwego krytyka współczesności, Zygmunta Kra­sińskiego definiował jako myśliciela, poezję Władysława Syrokomli cenił za prostotę wyrazu i odbijającą się w niej wrażliwość społeczną. Według rozpoznań Ochorowicza „Krasiński nie wywrze nigdy takiego wpływu jak Syrokomla – a Słowacki nigdy nie będzie tak popularny jak autor Mohorta [W. Pol]. Tylko geniusz Mickiewicza łączący prostotę z wzniosłością może być dla nas wszystkich przystępny, chociaż i on zawsze znanym będzie i rozumianym raczej jako autor Pana Tadeusza”. Epopeja narodowa zajęła w hierarchii Ochorowicza, podobnie jak u innych krytyków pozytywistycznych, miejsce ważne, nie tylko jako wzór pisarstwa reali­stycznego, ale też jako wykład patriotyzmu (O twórczości poetyckiej, 1877).

Psychologia a literatura. Kategoria „spółczucia”. Spojrzenie Ochorowicza na literaturę odpowiadało założeniom ówczesnej krytyki opartej na Filozofii sztuki Hippolyte’a Taine’a. Twierdził, że może ona na równi z nauką, ale właściwymi sobie środkami (obrazowość, fikcja), ukazywać mechanizmy zachodzące w sferze psychologicznej i socjologicznej. Ob­darzony przenikliwą świadomością metodologiczną sprawdzał przydatność odkryć i dok­tryn psychologicznych dla wyjaśnienia zjawisk artystycznych (w tym literackich). Wyraził pogląd, że „tylko psychologia może nam wskazać właściwe zadanie sztuki; to bowiem, do czego sztuka zmierza, jest ostatecznie wrażeniem ducha, więc wchodzi w zakres psycho­logii” (Zastosowania psychologii, „Ateneum” 1879, t. 2). Jako zwolennik empirycznie zo­rientowanej psychologii występował przeciw koncepcjom idealistycznym, które twórczość literacką podporządkowują wyobraźni jako autonomicznej władzy duszy ludzkiej. Z na­ciskiem stwierdzał – polemizując z Karolem Libeltem – że wyobraźnia nie jest źródłem no­wych doświadczeń, ale jedynie dokonuje różnorodnych kombinacji na podstawie uprzed­nio nagromadzonych wrażeń. W poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie o wpływ wrażeń na podmiot twórczy opierał się na prawie odwrotności, konkretyzującym się w zjawisku ideoplastii, objaśnianym przez niego jako „urzeczywistnienie fizjologiczne danego wy­obrażenia” (Sur l’idéoplastie, „Comptes rendus hebdomadaires des séances de l’Académie des Sciences” 1884; De la suggestion mentale; Ideoplastia, w: Upominek. Książka zbiorowa na cześć Elizy Orzeszkowej, 1893). Ochorowicza interesowała geneza fantazji i jej funkcjo­nowanie w psychice poety. „Jeżeli pamięć jest martwą wyobraźnią – pisał – to fantazja jest wyobraźnią w stanie czynnym” (O twórczości poetyckiej). Analizując pod tym kątem poezję romantyczną, wskazał podstawowe „czynności fantazji”, które wyznaczały schemat anali­tyczny m.in. dla takich utworów, jak: Konrad Wallenrod, Stepy akermańskie Adama Mickie­wicza czy Hymn (Smutno mi, Boże!) i W Szwajcarii Juliusza Słowackiego. W analizie Wiel­kiej Improwizacji nie tylko zwracał uwagę na wyjątkowość porównań, symboli, przenośni i toku fantazji twórczej, co również eksponowali inni krytycy (P. Chmielowski, A. Święto­chowski, J. Kotarbiński), ale badał mechanizm przechodzenia od opisów wrażeń zmysło­wych do pojęć, uznając go za główną zasadę wyobraźni poetyckiej Mickiewicza. Opierając się na własnym założeniu dotyczącym funkcji fantazji w kształtowaniu poezji, snuł namysł nad stosunkiem świata realnego do świata poezji. Przy „rozbiorze” Stepów akermańskich rozważał, jak z punktu widzenia „fantazji poetyckiej” należałoby rozumieć nadsłuchiwa­nie „głosu z Litwy” i doszedł do wniosku: „Poezja leży tu nie w lekceważeniu prawdy zew­nętrznej, ale w potężnym uwydatnieniu prawdy wewnętrznej, psychologicznej”, skumulo­wanej w doświadczeniu „tęsknoty za Ojczyzną” (tamże).

Ochorowicz wprowadził kategorię „spółczucia psychologicznego” na oznaczenie umiejętności wykorzystywania własnych (jednostkowych) przeżyć dla zrozumienia podob­nych, istniejących w świecie w makroskali, i ujęcia ich w literacką formę (Jak należy badać duszę?). Definicję tego pojęcia rozszerzał w późniejszych pracach (O twórczości poetyckiej ze stanowiska psychologii), przestrzegając, by współczucia psychologicznego nie mylić ze współ­czuciem moralnym (litością). Koncepcja „spółczucia” psychologicznego miała wpływ na kształtowanie się metody krytycznoliterackiej Piotra Chmielowskiego, który przeniósł to po­jęcie z obszaru teorii twórczości w zakres odbioru dzieła (Spółczucie psychologiczne w bada­niach historycznoliterackich, „Pamiętnik III Zjazdu Historyków Polskich w Krakowie” 1900). Współczucie psychologiczne pozwalało również odbiorcy (w tym badaczowi literatury) na odtwarzanie uczuć, jakich w danych okolicznościach (i w samym procesie tworzenia) do­świadczał artysta, a to znacząco uzupełniało informacje o autorze. Biografia pisarza, zgod­nie z estetyką Taine’a, była dla ówczesnej krytyki szczególnym przedmiotem zainteresowania. Jej analizę Ochorowicz traktował, podobnie jak Chmielowski (Metodyka historii literatury polskiej, 1899), jako konieczny element refleksji krytycznej (odczyt O Henryku Sienkiewiczu ze stanowiska psychologii, 1917).

Ochorowicz literaturę postrzegał jako formę poznania, ale z uznaniem jej swoistości i zrozumieniem roli, jaką odgrywają konwencje artystyczne, dlatego zastrzegł, że „krytyka sztuki musi być co najmniej podwójną: estetyczną i psychologiczną. Estetyk zajmie się war­tością typów, pięknem sytuacji, tendencją; psycholog zaś – prawdą charakterów, mechani­ką uczuć i przyczynowością zdarzeń. Jedno bez drugiego będzie dopiero połową krytyki” (Zastosowania psychologii). W tym kluczu, debiutując w roli recenzenta teatralnego, doko­nał analizy dramatu Świętochowskiego Niewinni („Niwa” 1875, nr 21). Główną uwagę po­święcił motywacji postępowania osób dramatu, odrzucając oskarżenia innych krytyków (m.in. L. Niemojewskiego, Kronika warszawska, „Tydzień” 1875, nr 41) o szkodliwość ten­dencji utworu. Odwołując się do teorii przyczynowości, badał, czy postać nie jest „fałszywa psychologicznie”. W recenzji wyraził pogląd, że recenzenci w „krytyce teatralnej muszą być deterministami”.

Współcześni badacze zwracają uwagę na prepsychologiczne intuicje Ochorowicza, który wyprzedził psychoanalityczną interpretację sztuki zaproponowaną przez Sigmunda Freuda (L. Magnone). Już w 1877 r. w odczycie O twórczości poetyckiej ze stanowiska psycho­logii zawarł zasadnicze elementy teorii psychoanalizy – rozważał kwestię skojarzeń bezwied­nych, porównał twórczość literacką do pracy marzenia sennego, postawił tezę o popędowym źródle twórczości.

Mediumizm. Badania Ochorowicza nad procesem twórczym generowały zainteresowanie sferą życia nieświadomego (bezwiednego), m.in. mechanizmami halucynacji i marzeń sen­nych oraz hipnotyzmem i mediumizmem (Z historii magnetyzmu i hipnotyzmu, „Kraj” 1886, nr 3–5; Odczyty o magnetyzmie i hipnotyzmie, 1890). Interesował go też sen jako swoista ak­tywność umysłu (Z dziennika psychologa. Wrażenia, uwagi i spostrzeżenia w ciągu dziesięciu lat spisane, 1876; Między snem a czuwaniem. Szkic psychologiczny, „Bluszcz” 1880). Według jego koncepcji „śnieniem” rządzą te same władze umysłu, które leżą u podstaw twórczo­ści artystycznej, w tym poetyckiej. W ujęciu Ochorowicza sen (podobnie jak w romanty­zmie) odgrywa doniosłą rolę w zgłębianiu tajemnic antropologicznych i kosmologicznych, a śnienie (jako stan bezwiedny) wiedzie człowieka do „wrót tajemnicy wszechświata”. Mediumizm jawił się Ochorowiczowi jako szansa na naukowe rozstrzygnięcie dylematów dotyczą­cych istnienia Boga czy duszy nieśmiertelnej. Badania nad bezwiednymi rodzajami aktyw­ności umysłu („zjawiskami mediumicznymi”) pozwoliły mu sformułować tezę, że „człowiek w ogóle przestaje być »rzeczą między rzeczami«, stając się cząstką jednej wielkiej całości” (Zjawiska mediumiczne, 1893).

Zwrócenie przez Ochorowicza uwagi publiczności czytającej na nadzwyczajne feno­meny psychiczne (w tym na podświadomość, stany halucynacyjne, poetykę marzenia senne­go) prowadziło pośrednio do unowocześnienia warsztatu ówczesnych pisarzy, ferment zaś, jaki wywołały jego publikacje o mediumizmie, ożywił krytykę literacką i ostatecznie skiero­wał ją ku mistycyzmowi. W dyskusję-spór na temat spirytyzmu włączyli się wybitni publicy­ści, m.in. Prus, Świętochowski, Ignacy Matuszewski, Józef Karol Potocki, Karol Hertz.

Literatura a naród. Ochorowicz na marginesie rozważań z zakresu etyki i pedagogiki roz­winął filozofię narodu. Jej istotą była koncepcja „nałogu dziejowego”, tj. bezwiednie (za spra­wą podświadomej tradycji zbiorowości) utrwalonych wad społecznych (Pierwiastki charak­teru narodowego). Przedstawił tu charakterystyczne cechy nacji, jej zalety i wady, wskazując na uwarunkowania wewnętrzne (podmiotowe) i zewnętrzne (przedmiotowe). Uświadomie­nie ich w wymiarze społecznym to według niego istotny element odrodzenia narodowego. Za doskonałe narzędzie pomocne w rozbudzeniu i kształtowaniu tej świadomości Ochoro- wicz uznawał literaturę. Kreśląc literacki portret Sienkiewicza podczas „akademii żałobnej” ku czci pisarza, odniósł się do katalogu polskich przywar, który zestawił w ostatniej swo­jej publikacji (Psychologia). Ochorowicz przekonywał, że autor Trylogii był „z pozoru prze­ciwieństwem typu polskiego. Ale ten umysł niezwykły, trzymający w garści własne zapędy, był podszyty wulkanem – wulkanem […] »typowo polskim«. W głębi jego duszy zbiegły się wszystkie płomienie polskich ideałów […]. Polska, wymazana z kart Europy, wymieciona z życia publicznego […], z książek i pieśni, żyła w jego obrazach, […] dźwięczała w każdym zdaniu jego spiżowej, prostej, a tak wnikającej do duszy polszczyzny. Sienkiewicz miał prawo powiedzieć »Polska – to ja!«” (O Henryku Sienkiewiczu ze stanowiska psychologii, w: Szkoła Główna Sienkiewiczowi, 1917). Wartość dzieł noblisty według krytyka tkwiła przede wszyst­kim w tym, że „nauczył masy myśleć i czuć po polsku”. Dlatego rodakom „wzmocnionym du­chem Sienkiewicza” wskazywał konieczność przebudzenia się „z wiekowej niewoli, z myślą o długiej oczekującej nas pracy odrodzenia” (tamże).

Zdaniem Ochorowicza literatura powinna odzwierciedlać stan świadomości narodu, a głównym zadaniem krytyka jest ocena, selekcjonowanie i hierarchizowanie dzieł, które dla istnienia narodu wydają się najistotniejsze. Kompetencji właściwych krytykowi literatury wymagał od nauczycieli polonistów. Potępiał, za Andrzejem Niemojewskim, wyłącznie ro­zumowe i formalistyczne podejście do wykładów z historii i historii literatury polskiej, gdyż pod ich wpływem możliwe było wniknięcie w „duszę narodu” i wytyczenie dróg jego rozwoju (Psychologia). Swoje stanowisko w kwestii, czym dla narodu jest literatura (nie używając jesz­cze kategorii „charakteru narodowego”), przedstawił już w latach 70. XIX w., kiedy dla zob­razowania roli, jaką odegrały dzieła romantyków, posłużył się metaforą o skupieniu w twór­czości Mickiewicza „promieni życia narodowego” (Spostrzeżenia, rozbiory i doświadczenia, „Niwa” 1875, t. 7).