Olendzki (Olędzki) Władysław

Jan Data

Dziennikarz, publicysta. Pseudonimy i kryptonimy: Dr. Nemo; Jacek Soplica; O’Le; Quidam Facet; W.M.O.

Informacje biograficzne. Władysław Maksymilian Olendzki urodził się 2 II 1842 w Dębi­nie (gub. lubelska) jako syn Aleksandra i Justyny Przewłockiej h. Przestrzał. Uczęszczał do gimnazjum lubelskiego. Uzyskawszy maturę w 1859 r., rozpoczął studia w Akademii Rolni­czej w Proskau, a następnie w Monachium i Heidelbergu, gdzie studiował prawo i filozofię (1862). Przerwał studia w 1863 r. i wziął udział w powstaniu styczniowym, walcząc jako ofi­cer pod dowództwem gen. Edmunda Taczanowskiego. Po klęsce powstania – podobnie jak Adam Asnyk – wrócił na uczelnię, by ukończyć studia (1866). Uzyskawszy tytuł doktora i dy­plom z wyróżnieniem, przeniósł się do Krakowa. Utrzymywał się z prywatnego nauczania oraz dziennikarstwa, drukując m.in. recenzje teatralne i przeglądy z literatury polskiej i obcej w „Kalinie”, gdzie redagował także dział Z przyrody.

Od 1871 r. współpracował z „Tygodnikiem Wielkopolskim” Edmunda Calliera, prze­syłając sygnowane kryptonimem O’Le Korespondencje z Krakowa. Zamieścił na jego łamach rozprawę O wolności politycznej, Wiadomość o Vassar College, pierwszej akademii dla kobiet w północnej Ameryce („Tygodnik Wielkopolski” 1871, nr 24) oraz fragmenty dysertacji dok­torskiej Teorie polityczne XVI wieku (tamże, nr 27–45, wyd. osob. 1873). Informację o uni­wersytecie żeńskim, założonym w 1865 r., kończył przekonaniem, że „rozumnie a zdrowo pojętą emancypacją kobiet” zajmie się i nasze społeczeństwo. Pisał: „Czas, aby rozhukaną lwi­cę stołecznych miast przestano nazywać emancypowaną kobietą, i czas najwyższy dla pusto- głowych rycerzy salonu pomyśleć, że aby zrozumieć i uszczęśliwić emancypowaną kobietę, trzeba być czymś więcej jak złotym młodzieńcem…” (Wiadomość o Vassar College). Zarówno korespondencje krakowskie, jak i przywołane prace cechuje temperament polemiczny oraz krytycyzm wobec autorytetów, pasja reformatorska i dydaktyczna, erudycja i lekkość stylu.

W l. 1872–1873 Olendzki zamieszkał w Poznaniu, gdzie objął redakcję „Tygodnika Wielkopolskiego”, pisując artykuły publicystyczne, przeglądy i recenzje. Wspierając program słowianofilski, głosił ideę przyszłej federacji ludów słowiańskich. Ideę wspólnoty słowiań­skiej, solidaryzm narodowy i scjentyzm należy uznać za główne składniki światopoglądu Olendzkiego jako redaktora „Tygodnika Wielkopolskiego”. Na początku 1874 r., posądzony przez policję o szpiegostwo na rzecz Rosji, musiał opuścić Poznań.

Udał się do Warszawy, gdzie trafił do cytadeli, ale rychło wyszedł na wolność. W War­szawie zbliżył się do ugrupowań zachowawczych, z którymi był związany do końca życia. Od połowy 1875 r. wszedł do redakcji „Niwy”, która pod kierunkiem Mścisława Godlewskie­go stała się tygodnikiem konserwatywnym. W rubryce Sprawy bieżące, pod pseudonimem Jacek Soplica, zamieszczał cotygodniowe cięte felietony, o których Jan Józef Lipski napisał: „Miały one kształt częstej wówczas kroniki, różniły się jednak od niej bardzo zaangażowa­niem i temperamentem publicystycznym. Pod tym względem można Olendzkiego porównać spośród współczesnych tylko ze Świętochowskim, choć stali na różnych pozycjach ideowych”. Olendzki cotygodniowy program felietonów określił następująco: „Utrzymywać publiczność w sferze podejmowanych usiłowań, krzepić ją i pobudzać do coraz silniejszego działania, ob­jaśniać wątpliwości, rozbierać kwestie stojące na porządku dziennym i stawiać nowe w mia­rę ukazującej się potrzeby – oto wspólne nasze zadanie” (Sprawy bieżące, „Niwa” 1876, t. 4).

W 1877 r. ożenił się z Heleną Dowojna-Sylwestrowicz (zm. 1923), z którą miał syna Aleksandra Stefana (1879–1944) i trzy córki: Janinę (1880–1941), Dorotę (ur. 1883) i Wła­dysławę (ur. 1886).

Na początku lat 80. nawiązał współpracę ze „Słowem”, gdzie na krótko zastąpił Henry­ka Sienkiewicza w obowiązkach redaktorskich. W 1888 r. przeszedł do nabytego przez Ge­bethnera i Wolffa „Kuriera Codziennego” i kierował dziennikiem do końca życia. Prowadził stały dział sprawozdań politycznych Przeglądy. W kołach dziennikarskich Warszawy był po­pularną postacią (miał wymyślić Sienkiewiczowi tytuł powieści Ogniem i mieczem). Zmarł 28 II 1894 w Warszawie.

Kryteria oceny utworów. Olendzki w prowadzonej w „Kalinie” rubryce Przegląd krytyczny bardzo surowo oceniał bieżącą twórczość literacką, dostrzegając w niej utwory mierne. Nie­co szerzej potraktował powieści: Oryginały Edwarda Sulickiego, Na wędce Władysława Sa- bowskiego, Tajny fundusz Jana Zachariasiewicza oraz Kometę Henryka Lisieckiego („Kalina” 1869, nr 26–27, 31); z dramatów – Asnyka Gałązkę heliotropu i Walkę stronnictw, Władysła­wa Koziebrodzkiego Hrabiego Mariana, Adama Bełcikowskiego Króla Don Żuana, Włady­sława Bełzy Emancypantkę (tamże, nr 28, 31, 34). Oceniał zjawiska literackie według kryte­riów tradycyjno-zachowawczych. Jego walkę na łamach „Kaliny” z poetycką legendą Juliusza Słowackiego Aleksander Żyga określił jako „wyraz nieśmiało zaznaczającej się w piśmie ten­dencji pozytywistycznej”.

W nadsyłanych z Krakowa do poznańskiego „Tygodnika Wielkopolskiego” korespon­dencjach Olendzki dużo uwagi poświęcał życiu teatralnemu. Omówił m.in. wystawienie dra­matu Józefa Narzymskiego Epidemia. Po sproblematyzowanym streszczeniu, charakterysty­ce i ocenie postaci recenzent w podsumowaniu napisał: „Budowa całości wabi piękną i jasną formą, język i styl wyborny, ogólna charakterystyka zbiorowej sytuacji równie, jak nić intry­gi odznacza się uderzającą prawdą, tendencja zacna, jak w ogóle każda myśl p. Narzymskie- go opracowana” („Tygodnik Wielkopolski” 1871, nr 11, 14).

Omawiając komedię Michała Bałuckiego Pracowici próżniacy, skrytykował „drama­tyczną budowę utworu”, ponieważ „nić intrygi, wiążąca całą bajkę, jest […] miejscami po­gmatwana, miejscami zaś naprężona, że rozplątanie odbyć się musiało kosztem naturalności i prawdopodobieństwa” (tamże, nr 13). Recenzując z kolei Emancypowane, zarzucił Bałuc­kiemu mijanie się z prawdą; autor – pisał Olendzki – chcąc wyśmiać emancypację, zupełnie jej w swoich postaciach nie pokazał. Dlaczego? Bałucki chciał – dowodził – „przenieść z ży­cia naszego na scenę to, czego w życiu naszym, przynajmniej dotychczas, nie ma. Nie widać u nas śmieszności emancypacji, bo i emancypacji nie ma” (Sztuki uwieńczone na konkursie krakowskim w r. 1873, „Tygodnik Wielkopolski” 1873, nr 15).

Jak w większości recenzji z tego okresu, także w omówieniach Olendzkiego informacja przeplatała się z sądami wartościującymi.

O idealizmie, realizmie i powieści. Na marginesie recenzji Pozytywnych Narzymskiego Olendzki sformułował pytanie dotyczące dominującego kierunku w życiu (także w litera­turze i sztuce): czy jest on idealny, czy pozytywny? I odpowiadał: „Ani pierwszy, ani drugi […], lecz oba, dopełniając i uzupełniając się wzajemnie. Wszelka jednostronność jest wielce szkodliwa, prowadzi bowiem drogą uprzedzeń do ostateczności, wyklucza możliwość zdro­wego sądu i umiarkowanego zapatrywania się na życie, jego cele i środki. Kierunek czysto idealny zastosowany do życia praktycznego przedstawia się w postaci czułostkowego obłędu i jest dla społeczeństwa niemal tak szkodliwy jak czysty pozytywizm, który zaprzeczywszy

pewnym zasadom moralnym, stawia człowieka na stanowisku niższym od szlachetniejszych rodzai zwierząt” („Tygodnik Wielkopolski” 1872, nr 46).

Kategoriami idealizmu i realizmu Olendzki posługiwał się w większości recenzji za­równo teatralnych, jak i dotyczących powieści. Różnicę między kierunkiem idealnym a rea­listycznym określał następująco: „[…] w pierwszym przeważa pierwiastek fantazji artystycz­nej, w drugim zaś analiza życia i jego stosunków tak jak się nam przedstawiają” (tamże). Podkreślał, że nowy, realistyczny kierunek jest w naszym powieściopisarstwie jeszcze niedo­stateczny, „nie doszedł jeszcze do samowiedzy i błąka się luźnie często na oślep po manow­cach”. W recenzji powieści Bałuckiego O kawał ziemi konstatował: „Piękno istnieje nie tylko w pojęciu oderwanym, idealnym, ale i w życiu praktycznym – cała zatem różnica zachodzą­ca między kierunkiem idealnym a realistycznym polega na tym, że w pierwszym przeważa pierwiastek fantazji artystycznej, w drugim zaś analiza życia i jego stosunków tak jak się nam one przedstawiają” (tamże).

Olendzki cenił w omawianych utworach prawdopodobieństwo psychologiczne i oby­czajowe, spoistość fabularną i „plastyczność przedstawienia”. Kategorie, którymi się posługi­wał przy opisie utworów dramatycznych i fabularnych, mieszczą się w ramach techniki werystycznej. Utwór Bałuckiego – podkreślał – jest napisany ze stanowiska „zdrowego realizmu” (tamże). Omawiając powieść Kazimierza Chłędowskiego Ella, krytyk przywołał Bałuckiego, obaj twórcy należą bowiem do „pisarskiej szkoły realistycznej”, ale różnią się tym, że „Bałucki świadomy obranego kierunku, analizuje życie społeczne w normalnym stanie, poucza swych czytelników i sprawia im przyjemność”, Chłędowski natomiast „błąka się jeszcze po ma­nowcach, a kreśląc, nie bez pisarskiej biegłości, wydzielające się ze zdrowego społeczeństwa postacie moralnych kalek, drażni nerwy i upaja szkodliwym narkotykiem” (tamże).

Powieść polska na początku lat 70. znajduje się w stanie „duchowego i moralnego roz­przężenia”. Olendzki wymieniał trzy przyczyny słabości polskiej powieści. 1) Młodzi piszący nie są należycie przygotowani do „zawodu literackiego”. Brak im wiedzy zarówno ogólnej, jak i szczegółowej. 2) Wielu autorów „zasłużonych i głośnych”, piszących z „fabrycznym po­śpiechem”, cechuje lekceważenie zawodu pisarza. 3) „Niedostateczne wyrobienie się nowego realistycznego kierunku w powieściopisarstwie”, który „nie doszedł jeszcze do samowiedzy i błąka się luźnie często na oślep po manowcach” (tamże).

Poglądy krytycznoliterackie Olendzkiego zawarte w recenzjach i omówieniach kore­spondują z wczesnopozytywistyczną dyskusją dotyczącą nowego modelu literatury, w szcze­gólności na temat powieści tendencyjnej.