Osiński Ludwik

Michał Bajer

Poeta, dramatopisarz, tłumacz, krytyk, historyk literatury, mówca. Kryptonimy: O…; O.L.

Informacje biograficzne. Urodził się 24 VIII 1775 w Kocku, był bratem Alojzego – histo­ryka i językoznawcy. Wychowanek szkół pijarskich (uczeń m.in. F.K. Dmochowskiego), w 1790 r. wstąpił do tego zgromadzenia i nauczał w Szczuczynie, kontynuując studia w lo­kalnych kolegiach zakonnych. Uczestniczył w powstaniu kościuszkowskim. Przeszedł do sta­nu świeckiego (choć oficjalne zwolnienie ze ślubów uzyskał dopiero w 1808 r.) i wkrót­ce rozpoczął pracę jako nauczyciel. W 1799 r. ogłosił swój debiut literacki (Zbiór zabawek wierszem). W 1800 r. Teatr Narodowy wystawił Alzyrę Voltaire’a w jego przekładzie, potem Osiński osiągnął sławę zwłaszcza jako adaptator tragedii Pierre’a Corneille’a i autor prze­kładów oper. W 1801 r. został przyjęty do Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk. Od 1802 r. współpracował jako recenzent z „Gazetą Warszawską” i „Nowym Pamiętnikiem Warszawskim”. W 1808 r. ożenił się z Rozalią, córką Wojciecha Bogusławskiego, aktorką (1786–1866). W l. 1808–1809 wydawał „Pamiętnik Warszawski”. W 1814 r. objął dyrekcję Teatru Narodowego. Wykładał język i literaturę polską w Szkole Dramatycznej (1814–1824). W l. 1818–1830 osiągnął rozgłos jako wykładowca na Uniwersytecie Warszawskim, był po­wszechnie podziwiany jako doskonały mówca. Po powstaniu listopadowym pełnił funkcję referendarza stanu w Radzie Stanu (Wydział Wyznań i Oświecenia Publicznego). Należał do masonerii. Zmarł 27 XI 1838 w Warszawie.

Działalność krytycznoliteracka. Myśl krytycznoliteracka Osińskiego ukształtowała się w sferze wpływów kilku środowisk istotnych dla kultury polskiej przełomu XVIII i XIX w. Dla sformułowania podstawowych koncepcji dotyczących języka, retoryki i poetyki oraz dla wyboru wzorców literackich (antyk i klasycyzm francuski) duże znaczenie miała edukacja pisarza w szkołach pijarskich oraz znajomość poglądów m.in. Ignacego Krasickiego i Ada­ma Kazimierza Czartoryskiego. W l. 1800–1814 Osiński współpracował z Bogusławskim, choć jego propozycje repertuarowe nie wpisywały się w główny nurt działalności ówczes­nego dyrektora Teatru Narodowego. Pokoleniowo i towarzysko był związany z Iksami i po­dzielał poglądy na literaturę dramatyczną rozpowszechniane przez niektórych spośród nich. Dokumenty krytycznoliterackiej aktywności Osińskiego można podzielić na kilka grup.

Recenzje prasowe. Pierwsze pisma Osińskiego zawierające wątki krytycznoliterackie to omó­wienia spektakli publikowane w l. 1802–1803 w „Gazecie Warszawskiej”. Niesygnowane arty­kuły (obok Osińskiego pisali je A. Lesznowski, W. Pękalski i G.M. Witowski) ustaliły schemat polskiej recenzji teatralnej zawierającej dokładniejszy opis i ocenę dramatu, a następnie opi­nie o grze aktorów (wzorzec ten znalazł rozwinięcie w pracy Iksów). Grupę krytyków „Ga­zety Warszawskiej” od początku charakteryzował protekcjonalny stosunek do gatunków nie- klasycystycznych oraz skłonność do drobiazgowej analizy przekładów. Na tematy teatralne Osiński wypowiadał się również w „Nowym Pamiętniku Warszawskim” (1801–1805) i we wspomnianej „Gazecie Warszawskiej” (1809–1810). Zamieszczane w l. 1809–1810 w „Pa­miętniku Warszawskim” artykuły o teatrze i dramacie nadal nie były sygnowane, status Osiń­skiego jako redaktora naczelnego periodyku pozwala widzieć w nim autora tych publikacji. Dominują tu recenzje teatralne wzorowane na wspomnianym już schemacie (zawierające też uwagi o muzyce oper). Wśród nich w dziale Poezja znajduje się również recenzja dramatu Katon w Utyce Aleksandra Chodkiewicza („Pamiętnik Warszawski” 1809, nr 6). W obu przy­padkach analiza utworu zawiera dwa podstawowe elementy: streszczenie i tzw. rozbiór prze­biegający według wzorca rozpowszechnionego przez Liceum, czyli kurs literatury starożytnej i współczesnej (1799) Jean-François de La Harpe’a.

W recenzjach z „Pamiętnika Warszawskiego” uderza obecność podwójnej skali ocen. Pierwszą z nich, stosowaną do tragedii, cechuje szczególna surowość, widoczna zwłasz­cza w drobiazgowym omówieniu rzekomych mankamentów Glińskiego Franciszka Wężyka (Gliński traiedia w 5. aktach wierszem, „Pamiętnik Warszawski” 1810, nr 3). Druga, apliko­wana do dramatu i melodramatu, nakazuje większą wyrozumiałość, np. uwagi o Puszczy pod Hermannstadt – „dzieło jedno z lepszych w nienajlepszym rodzaju” (tamże, nr 2) – czy po­zytywna opinia o twórczości René-Charles’a Guilberta de Pixerécourta. Punktem odniesie­nia jest poetyka tragedii pochodzenia arystotelesowskiego. Osiński dopatruje się w niej zna­mion ponadgatunkowej teorii fabuły, co ma uzasadnić odnoszenie jej do wszystkich utworów teatralnych opartych na reprezentacji zorganizowanego logicznie ciągu zdarzeń.

Kolejną grupę wypowiedzi prasowych Osińskiego tworzą recenzje poświęcone in­nym typom twórczości niż twórczość dramatyczna: omówienie relacji z podróży (Briefe… C.T. Uklanskiego), pisma o Eneidzie Franciszka Salezego Dmochowskiego („Pamiętnik War­szawski” 1809, nr 8) i o przekładzie Raju utraconego Evariste’a de Parny’ego autorstwa Pa­wła Czajkowskiego (tamże, nr 6). W wypowiedzi o Eneidzie Osiński nawiązuje m.in. do tez Jacques’a Delille’a na temat właściwej poezji Wergiliusza harmonie imitative, wskazując wyż­szość dźwiękonaśladowczych rozwiązań zaproponowanych przez Dmochowskiego nad tymi, które stosuje francuski tłumacz. Artykuł O pierwiastkowej drammatyce w Polszcze („Sybilla Nadwiślańska” 1821, nr 1, 3) to jedyny drukowany za życia Osińskiego fragment Wykładu literatury porównawczej.

Artykuły biograficzne. Oddzielne miejsce zajmują wypowiedzi poświęcone zmarłym człon­kom Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk. Mimo koncentracji na kwestiach bio­graficznych i ogólnie pochwalnego tonu zawierają one elementy krytyki literackiej, tym istotniejsze dla formowania się koncepcji Osińskiego w tej dziedzinie, że stanowią najwcześ­niejsze sygnowane wypowiedzi autora poświęcone systematycznemu omówieniu i ocenie cu­dzej twórczości. Fragmentaryczny charakter refleksji o literaturze w artykułach biograficz­nych nie wyklucza odtworzenia podstawowego systemu pojęć teorii literatury występujących w kolejnych pismach Osińskiego. W Krótkim rysie życia i zasług J.W. Albertrandego („Gazeta Warszawska” 1808, nr 6) Osiński formułuje pierwsze tezy na temat roli przekładów w kultu­rze języka docelowego. Mowa O życiu i pismach F. Dmochowskiego („Pamiętnik Warszawski” 1809, nr 2–3) to z kolei najpełniejsza prezentacja jego wczesnych poglądów krytycznych. We­dług autora proces nabywania przez Franciszka Ksawerego Dmochowskiego nowych kom­petencji naukowych i artystycznych odzwierciedlał hierarchię nauk i sztuk uchodzącą wów­czas za obiektywną i prowadzącą od filozofii (lektura É. Condillaca, J. Locke’a i F. Bacona) do umiejętności szczegółowych. Podobna droga naukowa przedstawiona jest jako wzorcowa.

W mowie odnajdujemy charakterystyczne również dla późniejszej refleksji Osińskiego ście­ranie się myślenia w kategoriach historycznych i normatywnych, przy czym norma stano­wi pojęcie nadrzędne, organizujące narrację chronologiczną. Następstwo etapów w rozwoju dowolnego zjawiska utożsamiane jest często z osiąganiem przez nie kolejnych stopni dosko­nałości. Po raz pierwszy w równie rozbudowanej formie odnajdujemy tu przekonanie o roli dzieł doskonałych w rozwijaniu wiedzy o literaturze. Jako podstawowa metoda fachowej re­fleksji o literaturze jawi się obserwacja drogi twórczej autora wzorcowego, rolą krytyka nato­miast jest wyrażanie expressis verbis prawd i wskazań uniwersalnych, zapisanych implicytnie w jednostkowych osiągnięciach.

Osiński formułuje tu pierwsze uwagi o krytyce: „[…] miał już nieomylną przewodnią krytykę umiejącą czuć piękności, wady postrzegać, naśladować pierwsze, chronić się od dru­gich” (tamże). Zostaje ukazane pierwszeństwo rozwijania zmysłu krytycznego wobec kształ­cenia się talentu twórczego. Osiński opisuje też proces lektury jako moment poetyckiego na­tchnienia („W czytaniu […] odzywało się w nim […] boskie natchnienie”, tamże), a uwagę tę można odnieść nie tylko do działalności Dmochowskiego, ale ogólnie do twórczości literac­kiej opartej na praktykach intertekstualnych. Wszystkie wymienione elementy łączą mowę o Dmochowskim z późniejszym Wykładem literatury porównawczej. W Wiadomości o życiu i pismach Cypriana Godebskiego („Pamiętnik Warszawski” 1809, nr 4) Osiński chwali Wiersz do Legiów polskich, akceptując jego swobodną i epizodyczną konstrukcję jako odrębną wo­bec Arystotelesowskiego wzorca epopei. Ceniąc osiągnięcia Godebskiego w dziedzinie saty­ry, krytyk uważa jednak wprowadzenie tonu prześmiewczego do Wiersza za błąd. W swojej ocenie posługuje się normatywnie stosowanym pojęciem prawdopodobieństwa. Wszystkie artykuły biograficzne dostarczają też przykładu krytyki swoiście holistycznej uwzględniają­cej wszystkie wymiary życia literatów, łącznie z pewnymi zjawiskami pozaliterackimi (taki­mi jak temperament).

Elementy krytycznoliterackie w korespondencji. Elementy myśli krytycznoliterackiej Osińskiego zachowały się też w korespondencji. Listy do Kajetana Koźmiana z l. 1830–1832 dotyczą aktualnego życia literackiego w epoce porozbiorowej (zawierają m.in. opinie o karie­rze A. Mickiewicza) i przywołują stały repertuar tekstów kanonicznych (np. Sztukę poetycką N. Boileau). Korespondenci Osińskiego potwierdzają zainteresowanie krytyka szczegółową analizą techniki translatorskiej: w ich listach mowa m.in. o poszukiwaniu stosownych odpo­wiedników pojęć francuskich (K. Giedroyciówna do L. Osińskiego, Korespondencja Ludwika Osińskiego 1804–1833, rkps BJ 6233 III) i o prozodii w przekładzie librett francuskich (J. Ko­rzeniowski do L. Osińskiego, tamże). Ważnym śladem działalności Osińskiego są odręcz­ne adnotacje na rękopisach cudzych utworów literackich (np. Voltaire, Śmierć Cezara, przeł. D. Lisiecki, rkps BN BOZ 1039).

Wykład literatury porównawczej. Jako krytyk literacki Osiński został zapamiętany przede wszystkim za sprawą swej działalności uniwersyteckiej wykraczającej poza krąg studentów, wygłaszał bowiem odczyty otwarte. Jego prelekcje, długo pozostające w rękopisie, wydali pośmiertnie w pracy Wykład literatury porównawczej Dmochowski i Jan Kanty Wołowski (Dzieła, t. 2–4, 1861). Powołany na stanowisko profesora literatury polskiej Osiński samo­dzielnie rozszerzył zakres swojego kursu o elementy literatury porównawczej. W tej kwestii pisał do władz: „[…] katedra literatury polskiej nie może […] ograniczyć się tym, co nam ję­zyk ojczysty w tej mierze dostarcza” (list z 14 IV 1818, w: J. Bieliński, Królewski Uniwersytet Warszawski (1816–1831), t. 3, 1912). Kurs dzielił się na dwie części: pierwszą, poświęconą poezji (z podziałem na rodzaje i gatunki), drugą – prozie (m.in. z podziałem na rodzaje reto­ryczne i uwagi o stylu). Sformułowany w 1823 r. Program kursu literatury porównawczej, sta­nowiący prawdopodobnie wstęp do całego cyklu, silnie akcentuje zarówno podstawową tezę wykładu – istnienie zespołu uniwersalnych reguł twórczości literackiej powiązanych ze sma­kiem – jak i przyjętą przez profesora metodę badawczo-dydaktyczną opartą na indukcji oraz dokonanym w ograniczonym wymiarze porównaniu literatury polskiej i obcych. Wywodze­nie zasad ogólnych z obserwacji poszczególnych dzieł wzorcowych uzasadnione jest zda­niem Osińskiego porządkiem historycznego rozwoju poetyki, ukształtowanej nie a priori, ale na podstawie kontaktu z dokonaniami wcześniejszych pokoleń. Dalej Osiński odnosi się bezpośrednio do nurtów antyklasycystycznych, coraz lepiej widocznych w życiu literackim epoki. Spór o romantyczność postrzegany jest przezeń jako nieporozumienie terminologicz­ne. Odwołując się do pism Friedricha Schlegla, Osiński pisze: „[…] romantyczność chlu­bę swoją, wzory i początek prowadzi od Homerów i Sofoklów, równie jak tychże samych ojców poezja klasyczna za swoich prawodawców uznaje” (Dzieła, t. 2). Nie oznacza to zaak­ceptowania literatury romantycznej jako wzorca, ale zakłada prawo krytyki klasycystycznej do formułowania ocen jej dotyczących.

We wstępie do drugiej części kursu Wymowa. Wstęp czytany przy rozpoczęciu powtór­nego kursu literatury porównawczej problem oceny nowej literatury zostaje zaakcentowany silniej: „Oswojeni raz z dobrem i pięknem nie omylimy się łatwo wtenczas nawet, kiedy uj­rzymy w nieznanym dotąd kształcie utwór poezji lub krasomówstwa” (tamże, t. 4). Już w roz­poczęciu prelekcji odnajdujemy też uwagi dowodzące samoświadomości Osińskiego na te­mat subiektywnej podstawy niektórych własnych sądów („Nie przypisuję sobie, abym w tak wielkiej liczbie dzieł ustrzegł się mniej trafnego wyboru”, tamże). Następujący potem zwrot do słuchaczy („Przybyliście tu panowie […] z żywym zamiłowaniem prawd, równie opar­tych na rozumowaniu nauki, jak na wrażeniach serc waszych”, tamże) można traktować jako próbę zakorzenienia własnej propozycji badawczo-dydaktycznej w uniwersalnych katego­riach, pojmowanych intuicyjnie przez ogół oraz na podstawie kryteriów spontanicznego odbioru emocjonalnego.

Współistnienie perspektyw historycznej i normatywnej nabiera w Wykładzie szcze­gólnego znaczenia. Utrwaliła się opinia o nienaukowym rysie prelekcji widocznym w ze­stawieniu z nowoczesnymi pracami krytycznoliterackimi Niemców i Francuzów oraz z wy­kładem Kazimierza Brodzińskiego. Osiński nie ignoruje jednak całkowicie ani nie odrzuca współczesnych badań historycznych, czego dowodzą liczne nawiązania do Vorlesungen über dramatische Kunst und Literatur Augusta Wilhelma Schlegla. Część z nich utrzymana jest w tonie polemicznym, np. odparcie zarzutów niemieckiego krytyka sformułowanych pod adresem Horacjuszów Corneille’a (tamże, t. 2) i Skąpca Molière’a (tamże, t. 3) lub próba wy­kazania sprzeczności zawartych w pochwale Williama Shakespeare’a (tamże, t. 2). Nie po­winno to przesłaniać obecności licznych aprobatywnych przywołań tez Schlegla, zwłaszcza jego opinii o dramaturgii antycznej oraz nowożytnym teatrze hiszpańskim, angielskim i nie­mieckim. W tej ostatniej dziedzinie Osiński pisze: „Sądy jednak Szlegla, acz ogólne i krótkie, tak są ważne i zupełne, iż je sprawiedliwie poczytać należy za treściwe wnioski najdojrzalszej rozwagi” (tamże, t. 3).

Złożony stosunek Osińskiego do osiągnięć nowoczesnej krytyki historycznej widać na przykładzie jego rozważań nad twórczością tragediopisarzy francuskich. Choć dzieła Jeana Racine’a wskazane są jako wzór ponadczasowy, odnajdujemy w Wykładzie ślady znajomo­ści prac autorów początku XIX w. krytycznych wobec tego dramatopisarza. Prowadzą one do osłabienia wymowy pochwał Racine’a, co widać chociażby w stosunku do Liceum La Harpe’a: warszawski profesor odwraca chronologię omawianych sztuk i rozpoczyna wykład od roz­bioru Atalii (1691), a więc ostatniej tragedii poety, szczególnie wysoko ocenionej nawet przez krytyków nieprzychylnych poetyce francuskiego klasycyzmu. Przechodząc później do An- dromachy (1667), kończy z kolei jej omówienie obszernym cytatem ze Schlegla (tamże, t. 2). W wywodzie o karierach Corneille’a i Racine’a odnajdujemy echo traktatu Germaine de Staël De la littérature dans ses rapports avec les institutions sociales z 1799 r. (refleksje o wpływie kobiet na kulturę wieku Ludwika XIV). Nadaje to Wykładowi rys kompromisowy.

Wobec klasycyzmu i romantyzmu. Kwestia stosunku Osińskiego do romantyzmu jest skomplikowana. Autor neguje istnienie szkoły romantycznej jako formacji przeciwstawnej nurtowi klasycznemu, wspomina natomiast często o literaturze nowej, odbiegającej od do­skonałych wzorców przeszłości grecko-rzymskiej, lecz nie nadaje jej nazwy. Co do klasycz- ności, przeciwstawia się nadużywaniu tego pojęcia („wyraz ten […] zdaje się utracać właści­we swoje znaczenie”, tamże). W sferze deklaracji Osiński postrzega klasyczność jako rodzaj elitarnej kultury literackiej nawiązującej do antycznych wzorców, lecz potencjalnie otwartej, nawet inkluzywnej. Powołanie się na nią uzasadnia – dokonaną w ramach modelu heury­stycznego – dezintegrację wybitnych dzieł niezgodnych z kanonem starożytnym i wyodręb­nienie w nich obszarów „klasycznych” oraz „nieklasycznych” (dotyczy to utworów Dantego, W. Shakespeare’a i L. Ariosta). Wymusza też szacunek dla arcydzieł grecko-rzymskich, po­tępiając ich niewolniczą imitację. Reguły poetyki są zbiorem ustalonym, ale potencjalnie ot­wartym (nowe dzieło doskonałe może wytyczyć nieznane wcześniej zasady). W sferze wybo­ru konkretnych wzorców Osiński zdecydowanie faworyzuje wierność modelom antycznym i francuskim.

Interpretacji wymaga związana z klasycyzmem kategoria wzoru doskonałości (lub arcydzieła). Osiński nie żywił ambicji samodzielnego wzbogacania ustalonego kanonu kla­sycyzmu. Zaproponowany przez niego repertuar wzorców jest w znacznej mierze obiegowy i składa się z utworów, których ranga uzyskała liczne potwierdzenia oficjalne (w formie ho­norariów autorskich, nagród, pochwał, edycji krytycznych, upamiętnień itp.). W tym kon­tekście arcydzieło jawi się jako dobro symboliczne, którego wartość mierzona jest siłą real­nych instytucji zaangażowanych w podtrzymywanie jego wyjątkowej społecznej roli.

Zarówno w toku swoich prelekcji, jak i we wstępach do obu ich cyklów Osiński wy­mienia autorów stanowiących główne źródła jego inspiracji (są to m.in. Horacy, Kwintylian, M.G. Vida, J. Scaliger, Ch. Batteux, J.-F. Marmontel, H. Blair, ale też F. Schlegel, choć ten ostatni czytany jest wybiórczo). W kwestii całościowego zarysu kursu najsilniejszy – choć, jak widzieliśmy, niedecydujący – wpływ wywarło nań Liceum La Harpe’a. Naśladownic­two, eklektyzm i kompromisowość Osińskiego trzeba interpretować w kontekście nawyków i oczekiwań literackiej publiczności przełomu XVIII i XIX w. Przy tym Wykład nie jest wy­powiedzią teoretyczną, ale ujawnia swój wymiar performatywny: działalność uniwersytecka krytyka stawiała sobie za cel wdrażanie hic et nunc praktyki kulturowej opartej na pamięci. Przyczynia się do tego m.in. strategia dyskursywna, świadomie unikająca zwrotów oraz sfor­mułowań wpisujących się w zakres retoryki nowości (w ramach której mówca podkreśla ory­ginalność własnego przekazu), lecz eksponująca gest przypominania treści powszechnie już znanych w ramach swoiście pojmowanej retoryki anamnezy.

Refleksja o języku. Osiński zapożycza u Georges-Louisa Leclerca de Buffona (Discours sur le style, 1753) definicję stylu jako „porządku i ruchu, który piszący myślom i wyobrażeniom swoim nadaje” (Wykład, t. 4). Pierwsze miejsce wśród przymiotów stylu zajmuje jasność mowy zapewniana przez czystość (zgodność z rodzimą normą przy oszczędnym użyciu za­pożyczeń i neologizmów), właściwość i dokładność (adekwatność doboru słów do myśli pi­sarza). Osiński zaleca przeplatanie okresów dłuższych okresami krótszymi, przy czym mia­rą pożądanej rozległości zdań są zdolności percepcyjne słuchacza. Następną cechą stylu jest jego piękno, przez które Osiński rozumie harmonię apelującą do zmysłu słuchu za sprawą naprzemienności samogłosek i spółgłosek oraz stosowne użycie figur, spośród których szcze­gółowo omawia wyłącznie prozopopeję. Najważniejszym przymiotem stylu jest jego moc. Rodzi się ona z wrodzonej mówcy siły wyobrażeń i myśli, a widać ją w wypowiedziach bu­dzących entuzjazm, posługujących się – pośród innych środków – stylem wzniosłym. Temu typowi dyskursu poświęcony jest odrębny rozdział Wykładu – Geniusz, szczytność, w któ­rym można dopatrzyć się troski o scharakteryzowanie ideału wymowy nowoczesnej, zara­zem jednak alternatywnej wobec tendencji romantycznych, bo opartej na wzorcach klasycz­nych. Związane z jasnością mowy kwestie normy językowej zostały rozwinięte w omówieniu książki Onufrego Kopczyńskiego Poprawa błędów w ustnej i pisanej mowie polskiej (1808) („Pamiętnik Warszawski” 1809, nr 7) i w późniejszej Rozprawie o pisowni. O używaniu liter j, y, i, powstałej w ramach cyklu Rozprawy i wnioski o ortografii polskiej, przez Deputacyją od Królewskiego Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk wyznaczoną (Dzieła, t. 4).

Język krytyki. W terminologii krytycznej Osińskiego największą rolę odgrywają pojęcia od­noszące się do psychologicznych uwarunkowań twórczości literackiej oraz tożsamych naj­częściej z tymi pierwszymi kompetencji odbiorczych koniecznych do oceny gotowego dzieła. Najważniejsze jest zagadnienie smaku, dookreślanego w sferze źródeł jako zjawisko zmys­łowe i rozumowe zarazem, a w sferze socjologii literatury – jako fenomen o pewnym za­sięgu społecznym i czasowym. Jako pojęcie normatywne Osiński rozumie smak wypraco­wany przez percepcję przedmiotów budzących przyjemne wrażenia („powab, upodobanie”, tamże) uzupełnione o namysł nad nimi („przekonanie rozumu”, tamże), podzielany przez większe grupy społeczne („smak powszechny”, tamże) w dłuższej perspektywie czasu („smak trwały”). W tworzeniu i odbiorze dzieł sztuki istotną rolę odgrywają ponadto wyobraźnia, zdolność odczuwania silnych namiętności i wrażliwość na brzmienie języka. Rozwój sma­ku prowadzi do wypracowania trafnej krytyki, a jej przedmiot – w dziedzinie sztuk słowa – określany jest jako literatura stanowiąca zarazem całość piśmienniczego dziedzictwa kultury, jak i dyscyplinę uniwersytecką poświęconą jego badaniu. Pojęciem charakteryzującym wy­łącznie twórców jest geniusz, przy tym Osiński przeciwstawia się opinii o sprzeczności mię­dzy najwyższym stopniem talentu a troską o przestrzeganie reguł poetyki. Znacznie mniej­szą rolę odgrywają w pismach Osińskiego terminy techniczne i zalecenia odnoszące się do szczegółów procesu twórczego.

Krytyka i konwersacja. Według Władysława Kazimierza Wójcickiego biegłość w dziedzi­nie akcji oratorskiej oraz deklamacji stanowiła jeden z czynników popularyzujących odczy­ty profesora. Ten sam autor przytacza wiele anegdot dotyczących nieoficjalnych wypowiedzi Osińskiego, m.in. dwuwiersza wymierzonego w Adama Mickiewicza. Przychylny Osiń­skiemu Władysław Miniewski tak opisuje wpływ ustnej krytyki Osińskiego: „[…] wstrzy­mywał innych rozwoje zjadliwym swym dowcipem” (Korespondencja „Dziennika Warszaw­skiego”. (Dokończenie), „Dziennik Warszawski” 1855, nr 87). W interakcjach z aspirującymi pisarzami Osiński przyjmował władczą, a zarazem naznaczoną wolterowską ironią postawę przywodzącą na myśl relacje międzyludzkie w oświeceniowych salonach literackich i w spo­łecznościach dworskich epoki przedrewolucyjnej.

Osiński w historii polskiej krytyki literackiej. Przegląd wypowiedzi Osińskiego o literatu­rze pozwala sformułować pewne wnioski ogólne. Dla rozpowszechniania krytycznoliterac­kiego stanowiska Osińskiego największe znaczenie miał bezpośredni kontakt z rozmówcami/ słuchaczami. Na zespół omówionych artykułów prasowych składają się niesygnowane omówienia teatralne (do 1810 r.) i wypowiedzi powstałe przy okazji pełnienia przez auto­ra funkcji w instytucjach naukowych. Osiński należy do ostatniego pokolenia krytyków, dla których uprzywilejowanym punktem odniesienia wiedzy o literaturze pozostaje filozofia. Umiejętność tworzenia i oceny poezji wpisana jest w triadę rozsądku, wyobraźni i pamię­ci, zasadniczą dla antropologii filozoficznej pochodzenia scholastycznego, w której te dwa ostatnie pojęcia określały zmysły wewnętrzne. Również inne ważne dla Osińskiego zjawiska (smak, wrażenia jako przedrozumowa kategoria oceny estetycznej, namiętności ukazywane w utworach i budzone w odbiorcach) wykazują związek z tą teoretyczną podstawą. Stało się to jedną z przyczyn kwestionowania naukowości Wykładu w okresie rozwoju metod nowo­czesnej historii literatury. W krytyce Osińskiego refleksja w kategoriach normatywnych do­minuje nad myśleniem historycznym, chociaż autor Wykładu wyciąga realne konsekwen­cje z wybiórczej lektury Schlegla. Ważny element refleksji Osińskiego stanowi problematyka przekładu literackiego, przy czym krytyk wprowadza m.in. porównanie dwóch tłumaczeń tego samego pierwowzoru dokonanych w różnych językach. Działania Osińskiego egzempli­fikują wielość i różnorodność właściwych jego czasom strategii budowania autorytetu kryty­ka. Choć nie zostaje to powiedziane wprost ani w Wykładzie, ani w zachowanej koresponden­cji uniwersyteckiej, autorytet Osińskiego jako profesora wspierany był prestiżem Osińskiego jako dyrektora Teatru Narodowego – instytucji, w której literackie osiągnięcia otrzymywa­ły wymierną gratyfikację symboliczną i ekonomiczną. Społeczna pozycja krytyka określana więc była zarówno w świetle faktów powszechnie znanych, jak i za sprawą niedopowiedzeń, niezbędnych choćby ze względu na możliwe konflikty interesów wynikające z kumulowania przez jedną osobę wielu funkcji (łączy go to z Iksami). Niezależnie od merytorycznej zawar­tości swoich wypowiedzi, Osiński stanowi ważną postać w historii krytyki rozumianej jako forma sprawowania władzy w środowisku literackim przez głoszenie przekonań usiłujących pełnić lub realnie pełniących funkcje regulatywne.