Pajgert Adam

Magdalena Rudkowska

Poeta, tłumacz. Kryptonimy: A.; A..; A…; A.P.; A… z… S; Adam P.; P… A…

Informacje biograficzne. Urodził się 21 IX 1829 w Skomorochach na Podolu jako syn Jó­zefa Kalasantego Pajgerta (1799–1871), poety, malarza i bibliofila, oraz Tekli z Małeckich. Odebrał wykształcenie domowe, następnie uczył się w szkołach lwowskich. Podróżował po Niemczech, Francji, Włoszech. Związał się z grupą młodych pisarzy galicyjskich publikują­cych w „Nowinach” i „Dzienniku Literackim”. Przyjaźnił się z Kornelem Ujejskim. Z powo­du słabego zdrowia często jeździł na zagraniczne kuracje, nie brał też bezpośredniego udzia­łu w powstaniu styczniowym, udzielał natomiast schronienia emisariuszom i przywódcom insurekcji (m.in. Z. Miłkowskiemu). Tworzył w rodzinnym majątku w Sidorowie nad Zbru- czem. Przyswoił polszczyźnie z języka angielskiego dzieła Henry’ego Wadswortha Longfel- lowa, George’a Gordona Byrona (Kain, 1868), Thomasa Moore’a, Williama Shakespeare’a (Juliusz Cezar, 1859) i Alfreda Tennysona (Ginewra, wyd. pośm. 1894). Miał zamiar przeło­żyć wszystkie dzieła Shakespeare’a, jednak pod wpływem podziwu dla jakości przekładów Jó­zefa Paszkowskiego zrezygnował z tego zamiaru. W 1860 r. ożenił się z Heleną Rozwadowską, miał czworo dzieci (które później używały rodowego nazwiska w pisowni Paygert). Zmarł na raka 21 VII 1872 w uzdrowisku Franzesbad (Czechy), opiekę nad rodziną powierzając Ujejskiemu.

O dramacie. Pajgert był krytykiem przygodnym, ale kilka jego artykułów stanowi świadec­two fermentu we lwowskiej międzypowstaniowej krytyce. Pisał w korespondencji z Wied­nia poświęconej Intrydze i miłości Friedricha Schillera wystawionej w nadwornym teatrze ce­sarskim: „Często namawiałeś mnie, kochany redaktorze, ażebym się spróbował w zawodzie krytyki; otóż masz i próbę. Będę mówił tylko o samej tragedii, nie wspominając o grze ak­torów, których sława dostatecznie jest głośna, a których gra przekonuje niezbicie, że dopiero w takim przedstawieniu całą wartość dzieła dramatycznego ze wszech stron poznać można” (Uwagi nad tragedią nowoczesną z powodu Szyllera „Intrygi i miłości”, „Dziennik Literacki” 1860, nr 54). Zwracając uwagę na potrzebę oddzielenia realizacji scenicznej od tekstu drama­tu, przypominał katarktyczne funkcje dawnego dramatu („rozbudzić drzemiące namiętności, przeprowadzić nas ponad ich brzegiem od samego ich źródła do strasznego ujścia w morze zagłady, oczyścić i ukoić dusze słuchaczy”; tamże), starając się odnaleźć je w nowoczesnej tra­gedii codzienności: „Tu już aby równe sprawić wrażenie, poeta bardziej musi rozdzierać i za­krwawiać serce, niż tam, gdzie sama atmosfera historyczna wystarcza, aby […] dać sercom widzów należyty, wysoki nastrój” (tamże). Analizując utwór Schillera w kontekście drama­turgii Shakespeare’a, Pajgert mówi o kolejnej zmianie w poetyce nowoczesnego dramatu: to odbiorca musi odkryć „prawdę moralną” dzieła i jest to zawsze czynność przykra: „Na gru­zach szczęścia całej rodziny i serc dwojga kochanków nie wznosi się żaden piękny pomnik jak z Romea i Julii, zgoda nienawidzących się rodzin” (tamże). Dramat nowoczesny sprawia, że czytelnik/ widz pozostaje „raczej z wyrazem grozy niż ukojenia” (tamże).

Swojej fascynacji dramaturgią Shakespeare’a Pajgert daje także wyraz w rozprawce Słowo o dramacie („Dziennik Literacki” 1862, nr 64–67), która zasadniczo ma charakter historycznoliteracki, warto jednak wynotować z niej zdanie, charakterystyczne dla krytyków związanych z „Dziennikiem Literackim” w tym okresie, uwrażliwionych na relację między życiem a sztuką: „Życie jest nieprzerwanie ciągnącą się nicią, sztuka kreacją zaokrągloną, za­kończoną w sobie” (tamże, nr 66), dlatego krytyk powinien badać jej wewnętrzną logikę, róż­ną od logiki życia. Zwraca przy tym uwagę na szczególną sytuację dramaturgii polskiej, któ­ra sięgając do historii XVIII–XIX w., musi liczyć się z (auto)cenzurą: „W epoce największych błędów i nieszczęść narodowych utkany kir żałoby zbyt grubym cieniem dotąd nam oczy przesłania” (tamże, nr 67). Pajgert rozumie lęk pisarzy przed szukaniem inspiracji drama­turgicznej w historii najnowszej: „I nie wiem, komu nie zadrżałaby ręka, gdyby chciał uchy­lać ten całun z marmurowego oblicza swej matki. I nie wiem, komu starczyłoby serca i oka, aby w to morze łez i krwi swoich ojców zapuszczał sondę estetyczną, szukając w niej pereł poetycznych” (tamże). Uwagi te prowadzą do wniosku, że „poezja polska jest z konieczności swojej narodową, a dramat z natury swojej kosmopolitycznym, a więc dopóki ojczyzna na­sza w gronie narodów tak wyjątkowe, sieroce zajmuje stanowisko, […] na dramat polski za wcześnie”. W jego wykształceniu może odegrać rolę krytyka, dostarczając rozbiorów arcy­dzieł dramaturgii europejskiej, odsłaniając ich „nerw dramatyczny”.

O przedmiotach sztuki. W artykule O przedmiotach ujemnych w sztuce („Dziennik Literac­ki” 1868, nr 20–22) Pajgert definiuje swoją współczesność jako poromantyczny okres roz­chwiania kryteriów i wartości; minął już – jego zdaniem – czas wielkich indywidualności ro­mantycznych, górnolotnego idealizmu, nie wystarczał z kolei biedermeierowski kult płaskiej codzienności: „Ślizgamy się po powierzchni, a odsuwamy z niechęcią wszystkie kwestie głęb­sze, każde poruszenie wielkich zawikłań moralnych, to jest leżących na dnie życia ujemności psychicznych i społecznych. Czy ten kierunek jest postępem, czy retrogradacją dla sztuki?” (tamże, nr 20). Krytyk rekonstruuje ówcześnie manifestowaną niechęć do wielkich roman­tyków zarówno w Polsce, jak i w Europie. Przytaczając zdanie Alphonse’a de Lamartine’a na temat George’a Gordona Byrona o tym, że brakowało mu rzekomo „rozumu, cnoty i Boga”, Pajgert-poeta wtrąca z sarkazmem, że Lamartine’owi, by był poetą, „brakuje natury, prawdy i serca”. Przypomina także opinię Józefa Ignacego Kraszewskiego o Juliuszu Słowackim jako „artyście rozpieszczonych podniebień”, który „nie żyje, a choruje na poezję” (tamże), dystan­sując się od tych i innych antyromantycznych głosów. Dalsza część artykułu stanowi obronę wielkiej poezji romantycznej, a sięganie przez nią do „przedmiotów ujemnych” (zbrodni, na­miętności, otchłani ludzkiego serca i bagna wielkiej polityki) Pajgert tłumaczy ludzką naturą i prawdą historyczną („[…] to nie w duszy artysty, ale w historii, w naturze rzeczy leży ujem- ność”; tamże, nr 22). I wreszcie krytyk wytacza argument koronny – z dziedziny estetyki: twierdzi, że z pewnością przepełnieni „dodatnimi” cechami bohaterowie Wincentego Pola, Władysława Syrokomli, Zygmunta Kaczkowskiego są lepszymi ludźmi niż bohaterowie By­rona, ale utwory tych pisarzy nie mogą się równać z arcydziełami romantyzmu. Pajgert koń­czy swój artykuł wezwaniem: „Niech toczy się walka! Co ma przyszłość przed sobą, to zwy­cięży pewnie. Ale jakikolwiek byłby nasz sąd polityczno-społeczny, stanowisko estetyczne wolne powinno być od tak ultramontańskich i konserwatywnych, jak i radykalistycznych wpływów. Pojmujemy, że ten przeczący kierunek w sztuce można potępić ze stanowiska kon­kordatu, zabronić ze stanowiska cenzury policyjnej, ale nie pojmujemy, jakby go można po­tępić ze stanowiska krytyki estetycznej” (tamże). Ta obrona stanowiska „krytyki estetycznej” w XIX-wiecznej polskiej rzeczywistości, przeżartej sporami społeczno-politycznymi, wydaje się warta odnotowania w historii polskiej krytyki literackiej. A że nie była oczywista, świad­czy dopisek redakcji pod artykułem dystansujący się od jego treści.