Pawilkowski Jan Gwalbert

Marek Troszyński

Działacz społeczny, polityczny i kulturalny; pedagog, historyk literatury, poeta, tłumacz. Pseudonimy i kryptonimy: i.g.p; J.B.K.; Jeden z członków; Paweł Brona.

Informacje biograficzne. Urodził się 18 III 1860 w Medyce. Pochodził z zasłużonego dla polskiej kultury rodu Pawlikowskich h. Cholewa. Był absolwentem Gimnazjum św. Anny w Krakowie (1878), studiował następnie prawo na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krako­wie i Wiedniu. W 1885 r. uzyskał stopień doktora praw; następnie podjął studia agronomicz­ne (Halle, Dublany) i ekonomiczne (Wiedeń). Od 1887 r. zarządzał majątkiem rodzinnym w Medyce, od 1893 r. mieszkał we Lwowie. W l. 1891–1904 wykładał ekonomię w szkole rol­niczej w Dublanach, od 1902 r. teorię statystyki w szkole nauk politycznych we Lwowie. Był też działaczem samorządowym i rolniczym. W l. 1898–1914 prezesował Związkowi Nauko- wo-Literackiemu we Lwowie, był także redaktorem „Wiedzy i Życia”. W l. 1905–1919 piasto­wał funkcję prezesa Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego, a od 1912 r. prezesa Sekcji Ochrony Tatr w Towarzystwie Naukowym we Lwowie. Działał na rzecz ochrony przyrody – od 1925 r. jako referent ustaw Państwowej Rady Ochrony Przyrody. W 1925 r. został człon­kiem Polskiej Akademii Umiejętności. Zmarł 6 III 1939 we Lwowie.

Krytyka i edytorstwo. Niezależnie od oryginalnej twórczości literackiej Jan Gwalbert Paw­likowski był znawcą, edytorem i interpretatorem dzieł Juliusza Słowackiego, jednym z naj­ważniejszych obok Juliusza Kleinera jego badaczy i edytorów. Był właścicielem oryginalnych rękopisów poety (m.in. karty z tekstem Beniowskiego, Króla-Ducha, pism filozoficznych; ry­sunku z podróży po Egipcie z Raptularza wschodniego; w 2009 r. zakupione od K. Pawlikow­skiego, BJ sygn. 11561 III). Osobisty i emocjonalny stosunek Pawlikowskiego do wieszcza wyraził się w 1909 r. jego zdecydowanym sprzeciwem wobec podjętej przez Stefana Żerom­skiego (z inicjatywy H. Sienkiewicza) akcji na rzecz pochówku zwłok Słowackiego w skal­nej ścianie Kościelca. O twórczości Słowackiego wygłosił wiele odczytów; zaś w 1913 r. cykl wykładów o Królu-Duchu, poemacie, który stanie się centralnym przedmiotem jego zainte­resowania jako krytyka literackiego i edytora. Fascynacja myślą poety wyraziła się w książ­ce Mistyka Słowackiego (1909) oraz w rozprawie Społeczno-polityczne idee Słowackiego w dobie mistycyzmu (1930). Publikacje te przedziela opublikowane w 1924 r. dwutomowe wydanie „zupełne i komentowane” Króla-Ducha. Współwydawcą poematu był syn, Michał Pawlikowski, który podjął się odczytania bardzo trudnego w lekturze rękopisu. Zaintereso­wania Pawlikowskiego Słowackim są skupione na tzw. mistycznym etapie jego twórczości. Prace odnoszące się właściwie tylko do tego okresu życia poety są ważnymi dziełami w ka­nonie literatury jemu poświęconej i obejmują trzy ważne kręgi zagadnień: idee mistyczne, społeczno-polityczne i problemy edytorskie.

Kulturowo-literackim przeżyciem generacji Pawlikowskiego było „zwycięstwo zza gro­bu” Słowackiego, wydanie jego utworów pozostawionych w rękopisach przez Antoniego Ma­łeckiego, publikacja ineditów w czasopismach. Ponowne odkrycie Słowackiego, wynikające po części z publikacji ineditów, zbiegło się z nowymi prądami literackimi Młodej Polski. Paw­likowski, nie nadając charakteru polemicznego swoim tekstom, umiejscawia własne analizy na przeciwnym biegunie pracy Ignacego Matuszewskiego Słowacki i nowa sztuka (moder­nizm) (1902). Młodopolski zachwyt był ufundowany na prekursorskiej wobec modernizmu roli Słowackiego przede wszystkim za sprawą symboliki utworów – na wyraźnym pryma­cie wyobraźni i fantazji. Pawlikowski widział twórczość poety w zupełnie innym rejestrze; ponad estetyką odbieraną jako współczesna dostrzegał przekaz prawd mistycznych. Wyka­zywał spójność systemu myślowego poety i jego kompatybilność z prądami romantyzmu. Rewelacje tajemnic genezyjskich pokazywał na tle różnych nurtów przekazu transcenden­talnego jako równoprawne i wiarygodne świadectwo poety. W Mistyce Słowackiego (publi­kowanej we fragmentach w „Pamiętniku Literackim” w 1907 i 1908 r. jako Źródła i pokre­wieństwa towianizmu i mistyki Słowackiego oraz w „Lamusie” 1908/1909 Słowacki w okresie mistycyzmu) umieścił filozoficzno-mistyczne koncepcje poety na szerokim, komparatystycznym tle filozofii i literatury, także pozaeuropejskiej. Jego idee filozoficzne i religijne analizo­wał w szerokim kontekście źródeł egipskich, hebrajskich oraz indyjskich. Oprócz tradycji myśli mistycznej Pawlikowski był wyczulony na paralele scjentystycznych idei Słowackie­go, również w naukach ścisłych, jak biologia, geologia, astronomia, optyka, a także humani­stycznych, jak językoznawstwo, socjologia, politologia. Taki szeroki zakres porównawczy był możliwy dzięki niezwykłym kompetencjom Pawlikowskiego – wszechstronnie wykształco­nego erudyty – które wykorzystywał z niezwykłą intuicją i elegancją. Wystrzegał się przy tym genetycznego powiązania tych idei z dziełem poety, zwracając uwagę na liczne zbieżności i analogie. Przeciwny był jednak entuzjastycznemu i niemającemu odpowiednika w faktach pisaniu o „prekursorstwie” wobec idei ewolucjonizmu. W refleksjach poświęconych Genezis z Ducha zwracał uwagę: „Nauka genezyjska ma swoją logikę i stanowi budowę poetycką jed­nolitą i harmonijną, ale ta logika nie ma nic wspólnego z logiką poznawczą, przyrodniczo- -naukową” (Na marginesie pism genezyjskich Słowackiego, „Pamiętnik Literacki” 1928).

Pomnikowym osiągnięciem Pawlikowskich – Jana Gwalberta i jego syna Michała – była dwutomowa edycja Króla-Ducha. Rapsody, niewydane za życia poety i pozostawione na luźnych, gęsto zapisanych i czasem słabo czytelnych kartkach, po raz pierwszy zostały uło­żone w porządku odmian, który w zasadniczym swoim zarysie nie został zakwestionowa­ny do dzisiaj. Główne zastrzeżenia dotyczyły niektórych koniektur i nawet większych rekon­strukcji, z punktu widzenia warsztatu filologicznego nieuprawnionych, poprawiających bądź sporadycznie nawet „sztukujących” tekst Słowackiego.

W dwudziestoleciu międzywojennym Pawlikowski pisywał recenzje, przede wszystkim dzieł związanych z tematyką tatrzańską (m.in. w wydawanym przez Towarzystwo Tatrzańskie czasopiśmie „Wierchy”), oraz szkice o wybitnych poetach związanych z Tatrami (O uczcze­nie pamięci Adama Asnyka, „Słowo Polskie” 1927, nr 7; Janowi Kasprowiczowi na pożegna­nie, „Wierchy” 1926).

Osiągnięcia Pawlikowskiego, który z wykształcenia był prawnikiem i ekonomistą, jako krytyka i edytora na polu filologii zostały wysoko ocenione przez specjalistów, a jego teks­ty krytyczne i praca edytorska weszły do kanonu bibliografii przedmiotowej Juliusza Słowac­kiego.